Амма хала ду-кх. Кху шарахь колхозан Іаьнна докъар кІезиг кечйелла, Чекхйала герга йу иза. Ткъа Іа хІинццалцчул а дахдала ойла хилла ду. Докъар, кхоош, йухаозоро гІелдина колхозан даьхний. Халачу хьоле довларх лардала гІерташ, йуьртарчу хІор а доьзало Іаьнах даккха колхозан цхьацца сту йа говр шайн-шайн цІа а дигна кхобуш ду. Уьш дикачу дилхалахь Іалашдан деза. ХІинцца тІекхочур йу бІаьсте, тІаккха оханаш дан, йалташ дІаден анддий стерчий, говраш ма йеза. И хууш лела колхозникаш. Цхьадика, бІаьстенна ден хIy а кхоччуш долуш ду. Іаьнна кІел йалта а дІадаханчу шарахьчул шозза алсам дийна. ГІуллакхаш дукха ледара-м дацара кхузахь, амма дагна синтем бац-кх. Цуьнан садууш деккъа ши хІума ду: тІом толамца сихха чекхбаларе сатийсар а, кхузарчу нохчийн кхоллам а.

Николай Кузьмича гІайгІане бІаьрг кхарстийра чухула. Дерриге а хьалха санна ду. Цуьнан белхан стол, пуржинаш ара а лилхина лаьтта тиша диван а, диъ гІант, тІе книгаш йоьттина лаьтта этажерка а. Пена тІера схьа цуьнга хьоьжу Ленинан хьекъале ши бІаьрг. Суьртана лахахула дІатоьхна дуьненан политически карта.

Цкъа ойла хилира цуьнан, йуьртсоветехула а ваьлла, колхозан конторе ваха. Амма арахь тІедеттачу догІано мало йойтура. Ишттачу кхоьлинчу дийнахь карзахйолу цуьнан сакхат ност. Оцу настаро цунна дагаваийтира Маил. ТІаьххье бІаьргашна хьалха схьахІоьттира цо хІинцца дІахьажийна миска ши зуда. Ткъа маса бІеннаш хир бу уьш оццу хьолехь! Хьанна хаьа, Казахстанан доза доцчу шуьйрачу аренашкахула, киргизийн лаьмнашкахула, дуьне мел ду а дІасабаржийна нохчий цигахь мича хьолехь бу?…

ХІаъ, нохчашка хІоьттинчу хьоло сагатдора цуьнан. Меттигерчу бахархойн шайн цІенош, бошмаш, кертахь а даьхний ду. Уьш цхьа а дац нохчийн. Даймахкаца цхьаьна цаьргара дІадаьккхира эзарнаш шерашкахь кхоьллинарг дерриге а. Дерриге а дІадахнарг а, тІехиндерг а. Царна гІо дан ницкъ бац колхозан. БІаьста дІаден дитина хІу царна декъийла а йац. Цул сов, бIаьстене даьлла колхозан йалта кІезиг ду. Дерриге а – ши тонн. Цунах цхьа буьртиг а меттигерчу бахархошна дала йиш йац. Иза дерриге а нохчийн доьзалшна хьажийна дитина цара. Иштта бу колхозникийн йукъарчу гуламан сацам. Амма ма кІезиг ду-кх иза ткъа доьзална. Ткъа уггар хьалха хуьлуш болу мукх тІебан хІинца а биъ бутт хан йу. Йерриге а дегайовхо пачхьалкхан гІоьнна тІейирзина. Цхьа бутт хьалха дуьйна хаам хиллера, нохчийн хІор а доьзална шайн бахам меттахІотто гІоьнна пачхьалкхо ссуда а, кхаба цхьацца бежана а лур ду аьлла. ТІехула тІе, районан куьйгаллин дехарца, лакхара охьа дош делла кху районерчу нохчашна син цІарах лун паек алсамйаккха a. Амма генадаьлла-кх и дерриге а. Тахана кхайкхина районе йигна Анастасия Федоровна оцу хьокъехь йигна хиларе догдоху йуьртан куьйгалхоша.

«Амма, дерриге дуьне шайна дІа а делла, миччахьа а цхьанхьа баха охьаховшорах, нохчашна гур бац и бахам а, шаьш хьоьгу дика а. Царах хІораннан а дага тІехь ирча, луьра чов йу, церан дегнаш лозу. И чов йу дийнначу халкъан дага тІехь. И чов йерзалур йац лоьрашка а, ахчанца а, дохнашца а. Кхузарчу бахархоша догъэцаро жимма маслаІат до церан лазамна. Амма лазар дІатуьйр дац, оцу тІе муо хьаьвзар бац, уьш биначу лаьмнашка йуха ца берзийча. Цигахь ду церан дарба», – ойла йора Николай Кузьмича.

«ХІун бехк баьлла царах?» – лерехь декара оцу дуьззинчу шарахь хаддаза цуьнан хье охкуш долу хаттар.

Хаац…Хаац… ОххІай, мел дукха ду-кх цунна къайле хилла дисина гІуллакхаш!

Карлайуьйлура къона хан, студенчески шераш, эскарехь гІуллакх деш хилла машаре шераш.

Университетски аудитори. Иза а, кхин а бІеннаш а студенташ ладоьгІуш бу гІараваьллачу профессоран лекцега. Царна веза, цара лоьру и профессор. Иза дика стаг ву, цо берриге а шен ницкъ а, хаарш а схьало къоначу тІаьхьенна. Иза коммунист ву, партин тешаме кІант. Иза иштта хиларх шек вац цхьа а. Амма цхьана дийнахь и профессор балха ца вогІу. Ца вогІу шолгІачу а, кхоазлагІчу a дийнахь. ТІаккха царна хеза иза… партина дуьхьал, даймахкана йамарт, халкъан мостагІ хилла бохуш.

Хьовсийша цкъа? Ма Іовдал а хилла уьш! Денна шайна хьалха лекцеш йоьшуш, шайца къамел деш хилла и къоьжа профессор халкъан мостагІ хилар ца хиъна царна! Делхьа, ма хууш хилла цунна шен йамарт дог лечкъо, ма саьхьара стаг хилла иза. Империализман агентуро Іамийна хилла-кх!

Кхин. ГІаларчу берриге бахархошна дика вевза республикин, партин куьйгалхо. Шира большевик. Паччахьан тюрьмехь а валлийна, ссылкехь а Іамийна. Амма иза кхеро, цуьнан дог-ойла харцо ницкъ ца хилла цкъа а. Кхаа а революцехь дакъалаьцна цо. Шен берриге ницкъ дІабелла цо советски пачхьалкх чІагІйаран дуьхьа. Мацахлерчу слесарх хІинца гІараваьлла партийни а, пачхьалкхан а деятель хилла. Цхьа а шек вац цуьнан дерриге дахар тІехь цхьа а томмагІ доцуш цІена хиларх.

Амма цхьана дийнахь, Іуьйранна хьала а гІевттина, шаьш ураме бевлча, царна хеза и шира большевик халкъан мостагІ хилла бохуш.

Оцу цхьана шарахь «Іорабоху» эзарнаш «халкъан мостагІий», «адмашдайъархой», «империализман разведкин агенташ». Лецна, следстви чекхйаьлла, тоьпаш тоьхна. Уьш цабевзарш теша и таІзар нийса дина хиларх. Амма уьш хІоре а герггара бевзаш, цаьрца бехха хала некъ биначу накъосташна хаьа шен-шен накъост бехке воцуш хІаллакьхилар. ХІаъа, шен-шен накъост, доттагІ, гергарниг. Цабевзачарна тІехь дина таІзар нийса хиларх теша. Ткъа цуьнан бехкбоцу накъост, доттагІ, гергарниг бехкевеш гІалатло йалийтина пачхьалкхна кхерам цахилийтаран органаша. ХІун дийр дара ткъа. Революцин дуьхьа шен дахар дІадала реза ма вара иза даим а. Иза-м мичча хенахь а вала реза ма вара партин, революцин, халкъан, даймехкан дуьхьа. Иза хІаллакьхилла. ХІумма а дац, эзарнаш халкъан йамартхойх парти, даймохк цІанбеш, иза хІаллакьхиларх. Цундела, парти а, советски пачхьалкх a кхерамах кІелхьарйаьлла.

Иштта ойланаш йора «халкъан мостагІийн» накъосташа, доттагІаша, гергарчара…

Изза хетара хІетахь Николай Кузьмична а. Иза тешамза ваьллера адамех, Іилманчех, партин, пачхьалкхан куьйгалхойх, тІеман начальникех. «Хьанна хаьа, хІара халкъан мостагІ, империалистийн агент велахь а?» – даг чу оьхура, цхьаъ гича. Иза йуьхьанца дара. Амма и «шпионаш», «адмашдайъархой», «халкъан мостагІий» дукха хила боларо, цуьнга а ойла йайтира. Амма хеттарш дар, оцу гІуллакхан кІорге гІертар кхераме дара.

Бехке ца хилча, прессо даррехь бехке бийр ма бац уьш. Сталинна дика хуур ду. Иза гІалат волийла ма дац,» – олий, ша-шена маслаІат дора цо.

ХІетахь-м къона вара Николай Кузьмич. Цуьнан-м хьекъал а дацара оцу гІуллакхийн кІорге кхиа. Цул тІаьхьа бархІ шо даьлла. ХІетахь дуьйна схьа массо а агІор кхиъна иза. ХІинца иза ленински коммунистически партин член ву. Цунна лаьа коммунистически партин сий халкъана, дуьненна а хьалха цІена лардан. Иза хІор а коммунистан сийлахь декхар ду. Цундела йо цо оцу гІуллакхийн