– ХІусамнана йеллачу хенахь, хаза куз бара хІокхеран, – элира Іабдул-Іаьзама ойлане. – Йуучух боьхкина хир бу мискано.

Дакъа цІа чу а деана, истанга тІе охьадиллира цара. Іабдул-Іаьзама, тІе а вахана, кІудал дІасаластийра. Иза йаьсса йара.

– Сарыбай, шуьшинна болх ло ас, – вист ца хуьлуш, дехьо лаьттачу шина воккхачу стагана тІевирзира иза. – И шун кхазан олу боккха йай беза хи дохдан. Цхьанхьара карабай, ара дІа а хІоттабай, и буззий хи дохде. Хи дан хІара кІудал йу шуна. Дечиган гІайгІа а бе. ХІокху кертахь чІеш дац. Хьо соьца дІавола, Іалха.

Іабдул-Іаьзаман цІахь берриг гІирс бара велларг лийчо. Цо ша леррина кечдина дакъа тІедуьллу у а, миччара даьхнехь а, сабанаш а, ша кІадинах тегна каранаш а, стаммий, луьста цергаш йолуш маІанах йина коьртах хьокху гІиргІазойн йехк а.

И гІирс бохьуш йухавеъча, Аюбна тІера бедарш дІайаха вуьйлира и шиъ. Амма уьш дІайохуш дукха къахьега а ца дийзира. Дерзинчу дегІана тІейуьйхина чу бамба буьллуш аьхна тужурка а, хеча а, когахь тиша неІар-мачаш – и дара дерриг веллачун духар.

– ХІинца, Делан дуьхьа, хІара Аюб лийчор ву-кх вайша, – элира Іабдул-Іаьзама, азделла, массо даьІахк тІейаьлла дакъа уьнна тІе а диллина.

Іалхина хаьара Іабдул-Іаьзама велларг лийчош йехк хІунда лелайо. ХІара таханлера болх денна бохург санна бан безачу Іалхина дукха гинера модаша а, мезаша а дуьзна декъий. Мезий хуьлура коьрта тІехь, цкъоцкъамашна, можана, мекхашна йуккъехь а, чу-кІелахь, чо мел баьллачохь. Уьш, и йехк хьоькхуш, дІадохура, цунах а гІуллакх ца хилча, цхьацца йолу меттигаш уьрсаца йаша йезаш нислора.

Цхьадика, Аюбан дакъа оццул ирча дацара. Ша мел мацалла вуон хьоьгуш хиллехь а, ламазна дегІ цІена лелийнера цо.

– Дуьненахь адамашна лело сийлахь а, хала дерг – оьздангалла йу. ДегІан а, син а оьздангалла. Ша мацалла мел доккха Іазап хьегнехь а, дегІан а, син а оьздангаллех ца вухуш, Далла дуьхьал ваха хІара. Цхьаьнгге а шегара бала ца балхий, цхьаьнгге а йеха а ца ваха, цхьаннен а рицкъанна тІе куьг а ца даьхьи. ДегІ цІена а лелий, ламаз-марха а ца дити. Миска, цхьанхьа шен йийбарх цхьа хІума а йоьхкина, и цхьа кад хьаьжкІаш йохьуш вогІуш, кхелхина. Дала гечдойла хІокхунна!

– Кху чохь йисинчу хІуманашна хІун дийр ду? – хаьттира Іалхас. – Кхузахь хІокхуьнан гергара стаг а ма вац?

– Цхьа аьтто боц-боцчарна хІокхунна a, доьзална à тІера сагІина дІалур йу-кх.

Лийчийна дакъа истанга йукъа а хьарчийна, боккхачу меха тІийриг йоьллина, гена-гена маха а боккхуш, истанган йистош дІатийгира Іабдул-Іаьзама.

– ХІан, Аюб кийча ву-кх хІинца. ХІара Іазап хьегна ваьлла декъала да а ву. Сарыбай, салаз уьйтІа озайел!

…Тезет, кадам… уьш дІадевллера хІокху тІаьххьарчу масех баттахь. Веллачунна КъорІан дешар, зуькардар, сагІадаккхар а дагадогІучохь а дацара. ХІинца хІара Аюб санна, лийча а вой, истангна йа йургІанна, йа одеялна йукъа а хьарчавой, шина-кхаа стага дІахьой, дІавуллура. ГІо дан и ши-кхоъ стаг воцуш, зудчо – майра, нанас – бер, йишас – ваша, берийн гІоьнца, йа ша салахь тІехь, йа ги а тухий, йа лами тІе а вуьллий текхош кешнашка а вуьгий, цхьа ax метр кІорга каш а доккхий, тІехь йеса а, заІам а ца доьшуш, белларш дІабухкуш меттигаш дукха нислора гондІарчу йарташкахь.

ХІара Іабдул-Іаьзам дІаваьлча, хІокху Покровкехь болчу нохчашна а изза хир ду.

Хьалххе кхуза веанчу Іелас а, Межеда a, Мусас a цхьа метар кІорга каш даьккхинера.

Кошан коьрте йоьгІначу дечигна тІе Аюбан цІе йазйира. Цуьнан ден цІе цхьанне а ца хаьара.

ТІаккха Іабдул-Іаьзама, дагахь йеса а, заІам дешна, доІа дира.

ХІокху Покровке нохчийн ткъа доьзал балийна. ХІинцале кхузахь шовзткъа сов каш ду…

X

Йуьрта йистехь, кхечарех къаьстина, буо санна, гІийла го цхьа цІа. КІезиг ча а тухуш биначу поппарх доьттина, цкъа а хьахаза долу цуьнан пенаш гуобаьккхина эттІа, мохана дуьхьало йоцуш ду. Уьш къарздина тІедиттинчу гІийн хьокхамаша. ХІинца а ду уьш масех цхьана пена тІелатийна, хазза7 дакъадалаза. ТІе латта a тосуш, легІана биначу тхов тІера дика охьа ца хьоду хи. Цо тІейелхийна тховн йистеш экхано ка диттича санна йу.

Аннаш херадевлла тиша неІ схьайиллича, боданечу жимачу цІа чу волу. Цхьа долчу цхьана коран шина бІаьрган ангалеш а дац. Уьш доьхначу теІийна тиша тІелхигаш йу. Чохь гуш йац мотт-гІайба а, кад-Іайг а. Мел стомма а стаг чухула паргІат хьала а валалур волуш йолчу товханан шуьйрачу туьнкалгехула охьадеттачу догІанна кІел лата ца туьгуш, кІур туьйсуш сийса тІуьна гІий. Гобаьккхина чухьоькхучу мохо арабала ца буьту кІур чухула го бохуш хьийза. Цо Іарждина пенаш а, тхов а, сегІаз хьаькхча санна, лепа.

Оцу чухула дІа неІ йолу дехьара цІа цІена а, мелла а чохь йийбар йолуш а у. Цхьаъ бен кор дацахь а, и ша дерриг ангали диллина ду. Поппаран терхешна тІехІоттийна масех пхьегІа йу, хьарчийна маьнги тІе йоьттина мотт-гІайба, пешахь йогуш йоккха цle a.

Ткъа дуьххьарчу боданечу цІа чохь, цхьана маьІІехь тІуьначу цІенкъа тесначу истанган бІегІага тІехь, хьарчийна тиша тужурка гІевланга а йиллина, дуткъачу йургІанна кІел когаш мере оьзна Іуьллуш зуда йу. И адаман овгол бегабора. Хезара вовшехйеттало цергаш. НеІарх, корах а чу хьоькху шийла мох эттІачу йургІанах чекхбуьйлу. Шелло меженаш дІахьулйан гІерташ, йургІа тІеуьйзу цо, амма а кхечахьа деллалой, ков долу. Сихдина садоьІу. ДегІ дегадо. ДегІа тІехь хьацар ду, амма цунна шен кийрахь ша болуш санна хета.

– Шеллуш леш йоллу-кх… Везан Дела, хьан болх бу-кх… Дависа хьо дуьненан… Букъа тІехьа йургІа таІо стаг мукъане а велара…

ХІан-хІа, цхьа а вац цунна орцах вала. Маилан маьхча Асвад эвла йуккъе ваьлла, цуьнан зуда Себила а суьйранна бежанаш оза ферме йахана. Товханна чухула охьа цІийна тІехьа цхьа ши адам луьйш хеза.

Сихдина доІу са йуха а оьзна, йеттало цергаш тІетта а таІийна, Занус ладугІу. Цунна девза оьрсийн а, гІиргІазойи а маттахь дешнаш лехьош цхьаьнца къамел дан гІертачу Асвадан гІоргІа aз.

«Кхайкха-те со цуьнга? – ойла хуьлу Занун. – КІел мох хьоькхучу йургІа таІадойтур дара-кх. Йа, хьанна хаьа, сох къа а хетта, шайн чуьра деана, суна тІе йургІа таса а мегий цара-м…»

ЙургІанан маьІиг дІа а тосий, корта гучубоккху Занус. Хи чу Іоьттича санна, хьацар доьлла йуьхь. Цунна тІелетта Іаьржа месаш. Кхохкийначу бІаьргаш чохь лепа чухІиттина бІаьрхиш. ОьгІазе шок йетташ, товханна чухула охьахьоькхучу мохо сихха шелдо йуьхьа тІера хьацар. Арара гІовгІанаш дІатоь.

Занус шен корта йуха а йургІанна кІел буллу. Йуха а уьйриг хилла горгделла цуьнан эгІаза дегІ дегадо, йуха а йеттало цергаш, садеІар