Шрифт:
Закладка:
Адамийн тобано тоьхначу тIараший, маьхьарший лергаш къардира Мударан.
– Декъала хуьлда революци!
– ДIадаккха паччахьан Iедал!
– ДIабаха хьоладай!
– Декъала хуьлда маршо!
Адамийн маьхьарий дIатийра, оццу оьрсичо куьг хьалалаьцча. ТIаккха вистхилира Овхьад.
– Нохчий! ХIокху суна уллохь лаьттачу оьрсийн белхалочо шуьга дина къамел шеггара дац. ХIокхо и къамел дина кхуза гулбеллачу а, схьабахказа бисинчу а гIaлин белхалоша тIедилларца. ХIокхуьнан къамел, цхьа дош тIе а ца тухуш, кIел а ца дуьтуш, ас гочдийр ду шуна…
Овхьад къамел дан волавелча, цхьа масех минот хьалха ша цунна оьгIазвахарх дохковелира Мудар. Кхуза гулвеллачу масех эзар стага шайна йукъара къамел дан къастийнчу оьрсичух а, нохчочух а цхьаъ Мударан йуьртахо ву. Овхьад майра а, хьекъале а, оьзда а, доьналле а стаг вацахьара, цара къастор ма вацара иза.
«СаьIадгIар, ХьуьсигIар хIун йу Овхьадана хьалха? – бохура цо ша шега. – КоIанаш! Марцарш! ХIapa дуьне деса ца дита Дала кхоьллина кIиллош. ХIетте а Овхьада бохург ца дира ас, СаьIадгIарга Iехавайтира. ДIовш хиларг, и малар ду со дакъазаваьккхинарг».
Маларх ваставелча, дохковуьйлу Мудар ша лелийначунна. Амма тIаьхьа хуьлу-кх. ХIинца цунна шех чекх са гора, ша шех кхаьрдара…
– Сан йуьртахо ву иза, – куро кхоссар йира цо, шена уллохь лаьттачу зоьрталчу шоточунна чоьже муьшка а йеш.
– Ахь баккъал бохийца? ХIай, даьдисарг, и гIазакойн мотт ма шари лалабо цо!
– Сибрехь ткъе вopхI шо а даьккхина, ши шо хьалха цIа веана иза. Иштта дика Iаьрбийн, туркойн меттанаш а хаьа цунна…
Тобанна тIехьа лаьттачу адамийн цIеххьана гIoвгIанаш йевлира. Цига дIахьаьжначу Мударна гира гIаш а, говрашкахь а кхаа aгIop тIедогIу эскар…
2
Россе буьгу нохчийн йолахой совцо кхуза гулбелла гIалин белхалой дIасалахка йалийначу салтийн взводо царна тIе тоьпаш тоха дуьхьало йича, гIалара далийначу эскарийн дакъойн йуьхь йара Мударна гинарг.
– Нохчий! ХIокху оьрсичо шуьга аьлларг, цхьа дош тIетоха ца оьшуш, кхачо йолуш ду, – шен къамел дерзош вара Овхьад. – Оьрсийн паччахьо шайгара дIайаьккхина маршо ламанхошка йухайерзалур йац оьрсийн а, Россехь дехачу дерриг халкъийн а гIоьнца бен. Цундела паччахьан Iедало кхечу къаьмнашначул тIех баккхий бохамаш бинчу, царал тIех доккхачу Iазапехь, лоллехь даллочу нохчийн халкъан декхар ду, шайн маршонехьа къуьйсучу Россерчу халкъашца уьйраш а тесна, царна гIоьнна гIовттар. Амма аш Россехь кхочушден долчу эхьечу гIуллакхо нохчашний, оьрсашний йукъара барт, гергарло чIагIдийр дац, йукъахь цатешам, цабезам кхуллур бу. Вайн къомана эхь дан доьлху шу цига. Нохчийн йартийн векалша тахана Кавказан наместникан а, вайн депутатан Эльдарханов Таьштамаран цIарах Пачхьалкхан Думе а телеграммаш йахьийтина…
Хьалхарчу ротин салташа, шиний aгIop дIа а хIиттина, цIерпоштан некъ дIалецира. ШолгIачу рото, гонаха салтийн ха а хIоттийна, депо чуьра цIерпоштан йай арабаьккхира. КхоалгIачу роте а, пулеметийн команде а, гIалагIазкхийн дошлойн бIоне а омра дира, платформа а, вокзал а, цунна хьалхара майда а, цига догIу урамаш а белхалойх дIацIанде аьлла. Кхаа агIорхьахула тIетаьIначу цара, салташа тоьпийн баххаш детташ, гIалагIазкхаша шодмаш а, аьрташха тарраш а детташ, платформи тIера йухадаьккхина адам вокзалах пена тIе таIийра. Цигахь нахана йетта йолийра курсантийн командо. Амма дукхахболчу белхалоша, низамехь тобане а гулбелла, шаьш лаьттачуьра меттах а ца бовлуш, дуьхьало йира царна. Курсанташна йетта йолийча, гIоьнна йеанчу пулеметийн командо гонна йукъахьовзийра белхалойн тоба. Кхечухьа йухабаьхна белхалой тIегуллуш, вокзалах хьалхарчу майданара тоба а стамйелира. Белхалоша дуьхьало йора бIаьргаш цIийдина, хьерабевлча санна тIелетачу салташна а, гIалагIазкхашна а тIулгаш, кибарчигаш, эчигаш, дечигаш – шайна кара мел йеанарг тIеетташ. МаьI-маьIIехь тоьпаш йуьйлура, къорра татанаш дора тоьпийн баххаша, хIаваъ цоьстуш шакарш йеттара шодмаша, тарраша. Коьртах хIума кхетта говраш, терсаш, тIехьарчу когаш тIе хIуьттуш, карзахъйуьйлура. ОьгIазе йаппарш, узарш. Чевнаш хилла охьаэгна нах, тергал а ца беш, хьоьшура.
Оцу къематденна йуккъехула Овхьадан тIаьххьара а дешнаш хезира Мударна:
– Хезий шуна, нохчий! Цхьана махкахь xIоpш санначу мисканийн цIий Iено дуьгуш ду шуна шу! Эхь хуьлда шуна цига гIур делахь!
– Дала хIаллакдойла шу цига гIахь! Дала дийна цIа дерза пурба ма лойла шуна! – тобанна йуккъерчу цхьана нохчочун мохь а хезира цунна.
Масех сахьт хьалха белхалоша, вагонаш хьалхара дIа а баьккхина, депо чу бигна йай, цIерпоштан шиний aгIop моггIара дIахIиттинчу салташна йуккъехула схьа а балийна, йуха вагонашна хьалха туьйхира. Цо, доккха тата а доккхуш, вагонаш цIеххьана йуханехьа тоьхча, галваьлла Мудар, шена уллорчу шоточух ка а тухуш, аркъалкхийтира. ТIаккха вагонаш хьалха а узуш, цIогIане мохь а тоьхна, Iaь туьйсуш меттахбаьлла, тIаьхь-тIаьхьа чехкаболуш, малхбузехьа дIахахкабелира.
Шa къен велахь а, оцу къелло маларе а марзвина, дакъазаваьккхинехь а, амма шен дегIан кIоргехь ламанхо, нохчо вара Мудар. Цуьнан дагах мIараш туьйсуш, гIуьттура ламанхойн уггар а оьзда гIиллакх: цо доьхкура карахь герз доцчу стагана, иза мостагI велахь а, дуьхьал герз айар.
«Оцу салташа а, гIалагIазкхаша а санна, карахь герз доцчу, дуьхьало йан ницкъ боцчу адамашна йетта дуьгу-кх тхо. Ма доккха эхь ду оха тIелаьцнарг! Амма хIун дан деза? Цига ваха цхьана шарна куьг а таIийна, схьаэцна ахча ас дайъина. Иза Iедална йухадерзалур ма дац соьга. Ас куьг таIийна кехат полконакехь ма ду… Хьалха цIepпошт сецначу станцехь охьа а воьссина, ведча? ТIаккха а, схьа а лаьцна, Сибрех вохуьйтур ма ву…».
Ша-шена оьгIазъоьхучу Мудара, ата санна, цергаш хьакхийра, цо къевлинчу буйнашна керайуккъехь дилхех чуйиссира пIелгийн мIараш.
Расу а хили сол хьекъале. Цо ладуьйгIира Овхьаде. Iаьлбаг-Хьаьжа имам ваьлча, цунна улло а хIоьттина, тIом бина цо. Гуьржехь а, Бакохь а паччахьан Iедална дуьхьал летта, боху. Сибрехь ткъе ворхI шо хан а йаьккхина. ХIетте а ца къарвелла. Къарвала дагахь а вац. ХIумма а ца оьшуш, ваха аьтто а бара цуьнан. ХIетте а ца Iа. Цхьаъ хир ду-кх цуьнан дагахь. Ткъа сан кийрахь дог ца хилла. Сан дагахь даим а малар дара…».
ХIаъа, Овхьад кхерийна, къарван ницкъ бац дуьненахь. Цунна ца бицбелла нохчийн къоман маршонехьа тIамехь а, махкахбаьхна Сибрех а белла шен нийсарой, шен доттагIий, шен бIаьхаллин накъостий – Коьри, Болат, Къайсар, Юсуп, къена йуьртахой МIаьчиг, Васал, тангIалкхаш тIе хьалаоьхкина къона Iаьлбаг, Дада, къена Iумма а. Цунна цIерш ца хаьа хIокху тIаьххьарчу шина бIешарахь маршонехьа тIамехь эгна бIе эзарнаш нохчийн кIентийн. Тахана лоллехь долу шен декъаза халкъ…
3
ХIокху шарахь къаьсттана хьалхе а,
