Шрифт:
Закладка:
ХIаъа, цара хаздира Мударна стражникашка йазвалар. Цига воьдург шовзткъе йалх туьма ахча а, духар а, говр а ло хьуна, цигахь доггаха гIуллакх дахь, кхин а шортта ахча а лур ду хьуна, эпсаран чин а лур ду хьуна, бехира. ТIаккха? ЦIa веача, Ведана-гIопехь хьаькам йа пурстоп хир ву хьо, бехира. Царна хIун хуьлу, церан хIун дов, xIapa Россех дIахьажаварх? Галаевс царна тIе ма диллинера, лаьттах ваккхий а, стражникашка ваккха шайн йуьртара ши стаг караве аьлла.
ХIинца йуьртахоша цунна хIуй кхайкхийна. Йуха йуьрта вар а дихкина. Бераш кегий ца хиллехь, доьзал йуьртах баккха кхерам а тийсира. Амма Мудара марах доккхур ду иза йуьртахошна. Цхьа шо даьлча, белшаш тIехь эпсаран хьесан погонаш а йолуш, детица кхелина тур кочахь, хьаргIачу динахь ша йуьрта веача. ТIаккха мила ваьхьар вара иза йуьрта ца вита. ТIаккха СаьIадгIар, IабдигIар, кIанцIара жIаьлеш санна, меттанаш ара а даьхна, тIаьхьарчу когаш тIе а хIиттина, цIога лестош, хьесталур бу цунна. Тоьур ду, церан йалхо а хилла, Мудар вецаш лелар!
ЦIеххьана сецначу цIерпошто оцу хазачу ойланех йукъахваьккхира Мудар. Дерриг урамаш а, вокзалах майда а йуьзна дIахIоьттина халкъ гира цунна. ТIейаздина даккхий йозанаш долуш, йехачу гIожмаш тIехь дIасаоьзна кIаденаш а, дуткъий аннаш а дара нехан кортош тIехула хIаваэ хьалалецна. Мударна тIехьа лаьтта стаг меллаша и йоза деша хIоьттира:
– Ве-жа-рий… ла-ман-хой, шу Ie-хий-на. Шайн йар-таш-ка ду-ха-дер-за…
И дерриг а халкъ вагонаш тIегIоьртира. Иза сацо ницкъ ца кхаьчна полицейскийш йухабуьйлура.
– Вагонийн неIарш тIечIагIа! – вагонийн неIаршкарчу салташка мохь беттара полицин пурстоьпо, цIерпоштан йохалла дIаса а уьдуш.
ЦIерпошт цIеххьана йуханехьа йолаелира. Шаьш Гуьмсе дIадига бохку-те xIopш аьлла, цецвелира Мудар. Амма цIерпошт, гуттар а йуьстахчу цхьана некъа тIе а йаьлла, чкъургаш а цIовзийна, сецира. ТIаккха, хьалхара йай вагонех дIа а къастийна, лаьллина цхьана агIор дIа а бигна, хIорш шаьш болччохь битира. НеIарш тIе а къевлина, готтачу корехула бен чу хIаваъ догIийла а йоцчу вагонаш чохь бисина нах, оцу бурконе а хевшина, хуьлуш долчух ца кхеташ, дIатийра. Царна хезара арахь оьрсийн, нохчийн меттанашкахь детта оьгIазе маьхьарий. Амма оцу хьолехь дукха ца лаьттира. Арахь тIегIертачу наха, уьш ларбеш лаьтта салтий дIа а баьхна, дIайиллира вагонийн неIарш. ТIаккха Мударна хьалха схьахIоьттира масех бIе стагах лаьтта къорза тоба. Йукъ-кара нохчийн куйнаш, чоэш. Эххар а и гIовгIанаш а дIатийра. Вагонашна хьалха тIекIел йоьттинчу йаьшканаш тIе хьала а ваьлла, цхьана оьрсичо куьг хьалалаьцча. Тахана керл-керла хуьлучу, шена гучу инзаречу гIуллакхаша цецвоху Мудар, уьш дерриг а дицделла, акъваьлла висира, оцу оьрсичунна тIаьххье хьала а ваьлла, цунна улло хIоьттина шен йуьртахо Овхьад гича. Шен бIаьргех ца тешаш, уьш хьакха а дина, леррина цуьнга хьаьжира Мудар. Шеко хуьлийла а дацара. Лекха, элдара, куьце дегI, доцца лоргуш тодина Iаьржа маж-мекх, майра хьажар а. Цуьнан йуьртахо, ХортIин Овхьад ву-кх!
«Ванах, хIара а хIунда веана кхуза? – цецвуьйлура Мудар. – Йуьртахой суна дуьхьалбаьхна ца Iаш, кхуза а веана. Суна тIаьхьара вала ойла йан а йуй-те цуьнан?»
– Вежарий-ламанхой! – къамел долийра Овхьадал хьалха йаьшканаш тIе хьалаваьллачу оьрсичо. – Масех бIе шо ду паччахьан а, хьолахойн а Iазапа кIел оьрсийн къинхьегаман халкъо узарш ден. Оьрсийн халкъах Iуьйдучу цIийх ца Iаьбна, цIapцa, туьрца шайн кога кIел доьхкина цара кхидолу кегий къаьмнаш. Шун дайша бIе шарахь гергга турпала дуьхьало йира паччахьан колонизаторшна, церан Iазапан дукъа кIел шайн маьрша кортош охьа а ца таIош, царна хьалха гора а ца хIуьттуш. Паччахьо а, хьолахоша а нуьцкъах а, Iехош а шун йарташка лоьхкура оьрсийн салтий. Цаьрга хIаллакдойтура шун халкъ, сийначу цIарах йагайойтура шун йарташ. Шун жимачу халкъан ницкъ ца тоьира шайн махка гIерта дуьненахь а йоккха, къизачаралахь а къиза Россин импери йухатоха, сацо. Шуьгара уггар дика мохк дIа а баьккхина, шу дерзинчу тIулгийн лаьмнашка а доьхкина оьрсийн паччахьо. Амма шуна ма мотталаш, и шайгара дIадаьккхина латта оьрсийн къинхьегамхошна делла. ХIан-хIа, ца делла. Шун а, тхан а цIий муьйлучу хьолахошна, шун халкъан цIий Iенийнчу инарлашна, эпсаршна, царна гIo динчу йамартчу йовсаршна совгIатана дIадекъна. ХIокху гIалара дика, хаза цIенош гиний шуна? Царна чохь бехарш хьолахой бу, ткъа царна хьал IаIош, лайш хилла болх беш, къахьоьгуш долу тхо тIекхетта йохкучу тIуьначу лаппагIаш чохь а, набахтел тоьлуш йоцчу баракаш чохь а деха. Тхан берашна деша ишколаш йац, цомгашчарна больницаш а йац. ДIахьовсал Суьйра-Коьрте. Нохчий цигара дIа а баьхна, цига нефтан вышканаш хIиттийна. Ингалсан, Францин, Бельгин хьолахошна доьхкина оьрсийн паччахьо шун мехкан хьал! Ткъа шу, хIокху дашочу мехкан дай, сагIадоьхургийн хьолехь далладо цо. Господинаш АхвердовгIар, КиреевгIар бу цунах берсташ. Тхан, оьрсийн халкъан, долахь хIара кIерсагдевлла, берче белхан куьйгаш доцург, хIумма а дац. Амма тхо белхалойл а йоккхачу къеллехь, холчохь бу оьрсийн ахархой. Тхо тхаьш а ду селханлера ахархой. Йарташкахь олалла дечу помещикийн къизаллой, цара тхайга хIоттийнчу къеллой, мацаллой арадаьхна, болх а, доьзална баьпкан йуьхк а лаха гIала даьхкина тхо. Вежарий-ламанхой! Паччахьан а, хьолахойн а лоллина кIел садетта собар а кхачийна, царна дуьхьал гIевттина оьрсийн белхалой а, ахархой а. Тахана революцин цIе кхерста Россехь. Ахархоша багабо помещикийн бахамаш. Халкъо бакъонца бекхам оьцу шегахь Iазапдаллорхойх. Оьрсийн халкъ маьршадала гIерта бIешерийн лоллех, Iазапах. Амма мостагI вайн массеран а йукъара ву. Тхуна а, шуна а, Россерчу дерриг а халкъашна а тIехь xIapa Iазап латтораш оьрсийн паччахь а, хьоладай а бу. Шайна дуьхьал вайн барт ца хилийта, шайна дуьхьал вайн ницкъаш цхьаьна ца кхетийта гIерта уьш. Вайна йуккъехь мостагIалла латто питанаш туьйсу цара. Оьрсийн паччахьо, хьоладайша хIинццалц шуна тIелоьхкура оьрсийн салтий. ХIинца царна дуьхьал шайн маршонехьа гIевттинчу оьрсийн къехойн цIий Iено дуьгу шу…
Вагонан корехула арахьоьжучу Мударна гира цхьана урамехула адамийн тобанна тIейогIу салтийн тоба. Иза адамашна тIекхаьчча, хьалха вогIучу эпсаро, саца а сецна, нахана тIе а вирзина, мосазза а мохь туьйхира. Наха ша тергал ца вича, салташкахьа а вирзина, цаьрга омра дира цо. Тобанах а къаьстина, салташна тIеваханчу цхьана стага цаьрга масех дош элира. Салташка куьйгаш а лестош, цхьаъ-м бохуш, маьхьарий деттара майданарчу наха. Эпсаро чехабора салтий, амма тоьпийн баххаш лаьтта а хIиттийна, меттах а ца бовлуш лаьттара уьш.
– Гой шуна и дIогахь лаьтта салтий? – цаьргахьа куьг тесира къамелахочо. – Тхо кхузара дIасалахка, оха дуьхьало йахь, тхуна тоьпаш тоха, тхо дайа балийна уьш. Амма оцу салташа, Россехь массанхьа санна, дуьхьало йо шайн вежарийн цIий Iено.
