Йуьртана гIуда шеггара тоьхна цо. Иза дIадаккха а тарло. Схьадала дезачу герзан барам а шеггара хIоттийна цо. Цара цхьа масех топ, тур-шаьлта, цхьакIеззиг патармаш схьаделча, цунна а реза хир вара иза. Амма налог цо тухуш йац, иза цуьнан дIасахьийзо бакъо йоцуш, пачхьалкхан гIуллакх ду. Йерриг ца лахь а, цкъачунна ах мукъана а схьалахьара. ТIаккха халкъана хьалха хIокхуьнан сий а ца лахлуш, дов а доцуш, Iедална а, бахархошна а хьалха xIapa бехке а ца хуьлуш, машаре дIадоьрзур дара xIapa гIуллакх. Олуш ма-хиллара, уьстагIий дийна а дуьсуш, берзалой йуьзна а йолуш…

HeI херйина, пурба а дехна, чувеара хехь лаьтта эпсар.

– Господин полковник, Гати-Юьртара векалш баьхкина xIapa дехар дохьуш. Шаьш тIеэцар доьху цара, – цуьнга кехат дIакховдийра эпсаро.

Кехат дIа а эцна, даржийра Галаевс.

– ХIара-м Iаьрбийн йозанца йаздина ма ду. Подпоручике Сейталиевга гочдайтий, чехкка схьада. Маса стаг ву уьш?

– Кхоъ.

– Муьлш бу, хаьий хьуна?

– Вай Гати-Юьрта дахча, цигахь вайна хьошалла динарш бу. Йуьртда а, массарна вевзаш волу хьолахо Хортаев а. Важа йуьртан къеда вуй-те, моьтту суна.

Галаевн хьаьжа йуккъе шад гулбелира. Уьш бацара цо бахкаре сатуьйсурш. Акхболатов коьртехь мятежникаш бара.

– Цкъа оцу кехата тIехь йаздинарг хIун ду, хьожур ву со. Цхьана сохьтехь латтабай, чубахкийта.

Ша гочдина кехат схьадохьуш, чувеара Сейталиев.

– Ас дан дезаш кхин гIуллакх дуй, хьан оьздалла? – вулавелла дIахIоьттира подпоручик.

– Дац. ПаргIат хила.

Полковник деша вуьйлира гатийуьртахойн дехар:

«ВЕДАНА-ОКРУГАН НАЧАЛЬНИКЕ

ПОЛКОВНИКЕ ГАЛАЕВГА

Гати-Юьртан бахархоша шайн гуламехь шозлагIа а дийцаре дира хьан омра. Гати-Юьртарчу нехан, дика ойла а йина, хьоьга а, хьол лакхарчу а хьаькамашка шайн сацам дIакхачо барт хилла.

Тхо къен-миска адамаш ду. Тхайн доларчу ардашна тIера даьллачу йалтица Iаьнера а ца довлало тхо. Йуьртан хьаьрам йац тхан. Мехкан цани тIера йаьккхина докъар цхьа-ши бежана Iаьнах даккха а ца тоьу тхуна. Бераш ду тхан, тIедуха а, когадуха а доцуш, дерзина. Тхо, даккхийнаш, тхаьш а ду тIелхигаш кхозийна лелаш. Хьалха, оьрсийн паччахьан Iедал тIедале, xIopa шарахь йуьртан мохк боькъура оха кIуьран цIарах. КIентий кхиъча, цара зударий балийча, царна кха тардора, хьун а хьокхий. ХIинца иза дан а таро йац тхан. Оханан латта а, цанаш а Iедало хIopa кIуьрана тIечIагIйарца дIадаьккхина мохк йухабекъар. Iедало хьун а пачхьалкхан долайаьккхина, тхан бакъо йац ирзош даха-м хьовха, атталла даго дечиг даккха а. Тхан йуьртан нийсса ах мохк Iедалан гIоьнца шайн долабаьккхина кхузарчу масех стага. Къелло бIарзбина цхьаболу нах хIинццалц Теркйисте а боьлхий, цигахь цхьана ханна лело мехах латта а оьций, йа гIалагIазкхийн хьолахошна йолах болх беш а, шайн доьзалшна сискал тарйан гIертара. ХIинца цига боьду некъ а Iедало бихкина тхуна.

Хьалха хьайн омрица тхан йуьртана итт де хан йелира ахь 5104 сом пачхьалкхан налог, гIуданаш такхар а, 100 топ, 2000 патарма, 100 тур-шаьлта дIадалар а, йа герзан меттана 11500 сом такхар а тIедожош. ТIаьхьа йуьртара виъ стаг Iедале дIавалар а тIедожийна ахь. Ши де хьалха, Гати-Юьртана улло а веана, йуьртана тIехула ткъозза йоккха топ а тоьхна, и хьайн омра кхочушдан тхуна кхо де хан йелла, дIавахана хьо. И ахь тоьхна хан тахана суьйранна чекхйолу.

Iедална дIадала а, йа тхаьшна дита а тхан герз доцийла, хаьа хьуна. Доцчу герзана дуьхьал такха тхан ахча а дац, иза хилча а, oхa токхур а дацара. Цхьа а бехк-гуьнахь доцуш йуьртана тоьхна гIуданаш а оха токхур дац. Ахь дIавоьху виъ стаг Iедале дIавалар тхан ницкъ болуш а, бакъо йолуш а дац. Абубакаран Iела цомгаш, къена стаг ву, Сибрехь ткъе берхIитта шo хан а йаьккхина, дукха хан йоццуш цIа веана. Иза йуьртан а, Iедалан а гIуллакхашна йукъа а ца гIерташ, хан токхуш ву. ХортIин Овхьад наггахь бен тхан йуьрта вoгIyш вац. Ткъа Сулимин Хьомсуркъа а, Султахьаьжин Доша а, йуьртара араваьлла, Зеламхин тобанах дIакхетта.

Йуьртана бохам ца баккхархьама, хIуъа таро йина а, 1120 сом пачхьалкхан налог дIатакха хьовсур ду тхо, тхешан аьттоне а хьаьвсина. Oхa къобал а дина, тIелоцур дац аш йамартлонца хаьржина йуьртан Iедал. Оха хаьржина нах бита йуьртан коьртехь. Нагахь санна хIокху тхан сацамна хьо реза вацахь, тхан йурт а йохае, зударий, бераш а дайа, амма тхо дийна а долуш, хьан салташа йуьрта ког буьллур бац…».

Оцу кехата тIехь коьртаниг гатийуьртахой пачхьалкхан налог схьайала реза хилар дара. Важа дисинарш листа хала хир дац. Гира беза мохь охьабиллича санна, дог паргIатделира полковникан. Амма гатийуьртахой чубаьхкича, цо къайладаьккхира царах шен воккхавер. Хьаьрсачу, нилхачу мекхех бай хьажо пIелг а хьаькхна, хьаьжайукъ а хабийна, царна тIевогIавелира иза.

– XIapa дохьуш даьхкина шу? Массо а йуьрто сан омра кхочушдина, ткъа аш… XIapa хьенан бехк бу? – гатийуьртахойн кехат СаьIадан мера кIел оьхьура цо. – Йуьртан бертаза ас йуьртан коьрте хIиттийча, аш бина дика болх хIара бу? Сан омра кхочушдаран меттана, цунна дуьхьал оцу мезийн тIуьйлигийн ультиматум йохьуш даьхкина шу? Кхин ницкъ боцуш ду шу? Йа кIилло ду? Йа цаьрца бертахь ду? Сан омрин цхьа хьаьрк аш кхочуш ца йеш йитахь, ас шун йурт а йагор йу, йуьртан коьртехь волу шу пхи стаг Сибрех а вохуьйтур ву!

Галаев, шеко йоцуш, къиза а, бекхаме а стаг вара. Амма хьеший, дуьхьал дош ца олуш, шекбоцуш хIиттина лаьттара. Царна дика йевзара полковникан буьрса амалш. Уьш хийца дарба а, цуьнан мела меттигаш а хаьара. Цуьнца гIуллакх тахана дуьххьара ма ца Iоттаделлера церан. Цундела, шен дог Iаббалц иза бага йетта а витина, тIаккха вистхилира оцу кхааннах уггар мекара, дипломатан корматалла йолу совдегар Iабди:

– Хьан оьздалла, баккъал а аьлча, гатийуьртахойн ницкъ бац хьан омра дуьззина кхочушдан. Хьайн омри тIехь ахь тIедожийна ахча вовшахтохалур дац йуьртана, иза кхузза йоьхкича а. Цхьа масех мокхазан топ а, иттех тур а доцург, кхин герз дац йуьртахь. Шаьлта-м xIора боьршачу стагехь йу. Ахь дIавоьхучу веа стагах лаьцна цара йаздинарг а бакъ ду…

– Хьайн ваша царна йукъахь хиларна тIетайна хьо?

– Ца тайна. Шаьш дуьненахь болуш сан да а, вежарий а реза ца хилла Овхьада йуьхьарлаьцначу некъана. ХIинца со а вац. Тхойша, ши мостагI санна, хан токхуш ву. Коьртаниг кхин ду. Тхойшиннан дахаран некъаш тайп-тайпана ду. Иза политик ву, со – совдегар. Наггахь йуьрта вогIий, дукхахьолахь суна ца гуш дIавоьду иза. Хьан оьздалла, тахана Гати-Юьртахь хIоьттина хьал кхераме ду йерриг округана а. Нагахь санна отрядаца хьо йуьрта гIортахь, цигарчу наха луьра дуьхьало йийр йу…

– Ой! ХIинцца ву-кх хьо, цаьргахь масех мокхазан топ йоцург, кхин герз дац бохуш. Сан отрядана дуьхьало стенца йан бохку уьш?

– Тоьпаш цахиларх, дуьхьало йан кхин герз