Хало шераш ду хІорш. Цхьа къена нах боцурш, берриге а божарий фронтехь бу. Йуьртбахаман гІуллакх дерриге а зударийн кочахь дисина. Партийни а, советски а, колхозан а куьйгалла xІокху кхааннан карахь ду. Иза ша парторганизацин секретарь ву. Анастасия Федоровна – йуьртсоветан председатель, тІеман заьІапхо Сапар – колхозан председатель. Цара шайн ницкъ ца кхоош къахьоьгу фронтана. Дерриге а толамна, дерриге а оккупацех паргІатйаьхначу малхбузен областашна дІахьийзадо цара. Хала-м ду, амма йуьртара цхьа а вахархо вац чІеІаш. Царна хаьа, мостагІ вохийна, дІаваьккхича бен, Даймахкахь машаре дахар хІуттур доцийла. ХІинца цкъа-м хІор а доьзалехь бала бу. Дукха хан йу ловзарш, эшарш, самукъане иллеш ца хеза.

Йоьхначу тІе а таро йохийна нийсса шо хьалха кхуза балийначу нохчаша. ДІадаханчу шарахь, хІорш кхоъ мел гІертарх, цара латта дIа а ца дийра, массара а колхозан балха тІехь дакъа а ца лецира. Шаьш тахана-кхана Кавказе йухадоьрзур ду моьттуш, Іехабелла къинхьегамна йуьстахбевлла Іийра. Ткъа хІинца цаьрга мацалла хІоьттина. Махкаллин цамгарша ницкъ эшийна церан. Баларш хуьлу денна. Ткъа йуьртарчу Іедалан, колхозан а ницкъ бац царна гІо дан.

Складашкахь йолчух кІез-кІезиг дІало царна, амма цунах кхачо хилац. Шайга терра халачу хьоле хІиттийна цара бухара бахархой а. ТІом боцчу хенахь-м хІуттур дацара цаьрга и хьал, ткьа хІинца хала ду-кх.

Иза оцу гIайгІанечу ойланех йукъахваккха санна, цкъа-шозза меттах а хьайна, велхаозийра гаьнгали чохь вижина Іуьллу церан жима Вова. Николай Кузьмича, доккха са а даьккхина, шен кара къолам а эцна, хьалхауьйзира бицбелла Іохку Мария Петровнин дешархойн йозанан белхаш.

КІант а техкош, белхаш талла вуйлира иза. Амма хІинца цуьнан коьрте керла ойланаш хьийзара. Бес-бесара кехаташна, кехатийн кескашна тІехула йазйинчу хІор а цІеран шен-шен, амма цхьатерра биографеш йара. Петькин, Витькин, Аллин а дай фронтехь хІаллакьхилла. Доь доцуш вайна Маринкин да а. Любин да Прагехьа хьалхатеІаш ву, амма нана цомгаш Іуьллу.Ткьа Володин ваша, могІара салти, шина орденан кавалер ву. Машаре зама йелхьара, оцу берийн йаххьаш берийниш санна хир йара, ткъа хІинца уьш къеначу нехан санна йу.

Аьстамиров Берсин болх карабеача, цунна бІаьргашна хьалха хІутту Іаьржачу аматехь оза шийтта шо хенара жима кІант. Цуьнан баккхий кхиамаш бу литературин а, историн а, географин а предметашна. Амма иза ларавац оьрсийн меттан грамматикица. Николай Кузьмична гІайгІа хуьлу цуьнан болх таллар. ХІор а дашехь шишша-кхоккха гІалат. ХІетте а, Николай Кузьмична лаац, шиъ а диллина, цуьнан догдохо. Къинхьегамна тІера, дешарехьа боккха безам болуш, хьекъале бер ду иза. Цул сов, цаьршинна йуккъехь цІеххьана цхьа шатайпачу хьолехь кхолладелла доттагІалла ду…

* * *

Йуьртан а, школан а куьйгалхой мел чІогІа гІертарх а, церан ницкъ ца кхаьчнера школехь доьшу хан йолу нохчийн бераш дерриге а дешарна йукъаозо. Цуьнан кхоъ бахьана дара: нохчийн берашна йа гІиргІазойн а, йа оьрсийн мотт а ца хаьра. ХІокху махках а, кхузарчу къаьмнех а боьлла цахилар, шайна тІехІоьттина хало а. Цундела, школан хьехархойн коллективо къаьсттина а йоккха терго йора доьшуш долчу нохчийн кІеззигчу берийн. Занятеш чекхйевллачул тІаьхьа биллина дІа цаьрца болх бора, харцахьара лелча а, гечдора. Шаьш иштта церан догъэцча, важа дисина бераш а школе дахкаре догдохура хьехархоша.

…Дешаран шо доладелла бутт а балале, пхьоалгІачу классераБерса а, ворхІалгІачу классера Митька Величенко а валош Николай Кузьмичан кабинет чу йеара пхоьалгІачу классан куьйгалхо къона хьехархо Валентина Андреевна. Шина а кІентан йаххьашна тІехь сийна буьччалгаш а, цІийн хьоькхнаш а йара.

– Сан бехк бац! Иза ша хьалха летира сох! – мохь хоькхураМитькас, велха а воьлхуш, – даим массеран а кочахь ву иза. Цо сайна тІулг тоьхча, летта со. ТІехула тІе, ша, урс Іоьттина, сан гай хоьцур йу бохуш, кхерамаш туьйсура цо…

Берса, вист ца хуьлуш, оьгІазе шен довхочуьнга а хьаьжна, доккха са а даьккхина, соне вогІавелира.

– Митькас дуьйцург бакъ дуй, Берса? – хаьттира Николай Кузьмича.

Берса вист ца хилира.

– Гой хьуна, Николай Кузьмич! Бакъду, дера-кх! ДІатийний? Вистхила йуьхь ма йац цуьнан!

– Ткъа хьо вист ма хила! Хьоьга ца хоьтту цо. Хьан гІоггІал воцу Берса ма дика лета хьох? Хьайн бехк нахана тІетатта ма гIepтa! – Берсегахьа гІодаьккхира Валентина Андреевнас.

Баркаллех буьзна ши бІаьрг Валентина Андреевне а хьажийна, йуха а охьатаьІира Берса.

«Бераш – бераш ду-кх, – ойла йора Николай Кузьмича, цаьршинга а хьоьжуш, – шайниг дуьтий ца Іа уьш цхьаннахьа а, цкъа а. Чевне хІума ца хуьлура царна йукъадогІург-м. Цхьа сахьт далале, тан а тайна, цхьаьний ловзуш дІаволалур ву. Амма Митька иштта дIавахийта тарлур дац. Цхьанна гечдахь, бисинарш а эвхьазбевр бу».

– ХІаъа, дера, ду шу, Митя, дика кІентий. Вокх-воккханиг жимачух лета. Кху цхьана баттахь масазза а низам талхийна ахь. Классан куьлйгалхочо масазза а валхийна хьо. Хьайн къена нана ас педсовете кхойкхийла лаьа хьуна? Хьан да вийча, дагна хилла чов ца йоьрзуш, синтем байна хьийза, хІинца хьох гІайгІа a хилла лела иза. Вайн ирсан, вайн даймехкан дуьхьа шен дахар дІаделлачу хьайн ден, тахана гена Польшехь фашистех леташ волчу хьайн вешин, йерриге халонаш эшош, шена там-товр ца лоьхуш, церан дуьхьа кху цІахь дийнахь-буса а къахьоьгучу хьайн ненан жимма мукъа а ойла йан йезара ахь. Хьан хенара пионераш, фронтехь фашистех леташ, халкъан турпалхой а хилла, дІахІиттина, ткъа хьо… Дийцина а хІун до цуьнан!

Николай Кузьмича, пхьаьрсийн голаш стоьла тІе а хІиттош, шина куьйга корта а лаьцна, охьа а таьІна, доккха садаьккхира. Митька корта а оллийна хІоьтина лаьттара.

– Уроке гІуо ший а. Амма, хаалахь, Митя, нагахь ишттаниг хьох йуха а далахь, хьо школера дІавоккхург хилар.

Митя сихха араиккхира, ткъа Берса, меттах а ца хьовш, ша лаьттачохь сецира.

– Вало, Берса, уроке дІагІо, – букъа тІе дайн куьг дуьллуш, шеца хьалха дІаозийра иза Валентина Андреевнас.

– Со жимма тІаьхьа соцу, Валентина Андреевна, – элира вукхо, хьала а ца таьІаш.

Валентина Андреевна бІаьргашца хаттар деш Николай Кузьмиче хьаьжира.

– Іадвитахьа, Валентина Андреевна. ТIаьхьа тІевогІур ву иза.

Берсин цхьадолчу аматаша Николай Кузьмична дагавоуьйтура 1942-чу шарахь тІамехь шен бІаьхаллин хьуьнаршца берриге махкахь гІараваьлла хилла нохчийн кІант Нурадилов Ханпаша. Сталинград мостагІex ларйеш турпала воьжна иза дІавоьллинера Донан лаьттахь. Иза дара Николай Кузьмична чов хилале нийсса кхо бутт хьалха. Бакъду, Николай Кузьмична и ша цкъа а ца гинера. Амма цунна дика дагадогІура иза вийначул тІаьхьа Донски фронтан политурхалло арахецна плакат. ХІинца а шена гуш санна хетара оцу тІера къоначу нохчийн кІентан сурт. Маж-мекх далаза горга йуьхь, баккъал а аьрзучух тера майра хьажар, некха тІехь ЦІечу Байракхан а, ЦІечу Седанан а ши орден. Советски Союзан Турпалхочун цІе вийначул тІаьхьа йелира цунна.

ХІетахь Ханпашех