Баккхийчу наха резабоцуш ладоьгIура йуьртден кIоршамечу къамеле.

– Сан-м дац дийца кхин хIумма а. Дийцарх, ладугIуш стаг а вац кхузахь. Со мукъа а ваккхий, кхузахь кхин йуьртда хIоттаве, эр ду ас полконаке. Сан метта хIитто нах шортта бу йуьртахь. Хьомсуркъа, Янаркъа, Доша, БIаьштиг, Мудар а мегар вy хIокху йуьртана. Цара дийр ду хIокху йуьртан дола.

СаьIада дегабаам бича, мелла а гIиллакх лаьцна дIатуьйчу меттана, мелхо а, карзахбевлира нах.

– Уьш хьайл оьшуш-м ца хета хьуна?

– Оха тхаьш хIоттор ву тхаьшна луъург.

– Кхин цкъа а налогаш йийца тхо гуламе ма кхайкхалахь!

– КIордийна, хьехъевлла тхуна и налогаш а, хьо а!

– Цкъа собардайша, нах! – вистхилира Iелина моллех тарвелла эгIаза, бIаьргех куьзганаш долу воккха стаг. – Делах мукъана а эхь хIунда ца хета вайна? Делах мукъана а хIунда ца кхоьру вай? Бусалба велахь а, керста велахь а, паччахьаш Дала хIиттийна ма бу. Делан лаамца лелаш ма бу. Паччахьаша, церан Iедало, цара хIиттийнчу хьаькамаша бохург цадинарг Далла дуьхьал ма ву. Мила ву xIapa СаьIад? Делан лаамца хIоьттинчу паччахьо вайн йуьртахь шен Iедал латто xIоттийна стаг ву. Вайн йуьртан Iу ву xIapa. Жа долчунна хьалха Iуьно санна, паччахьна хьалха вайх жоп ло хIокхо…

– Жана Iу веза, борз ца йеза!

– Вайх уьстагIий тардина Iедало!

– Собаре хилийша, муъма вежарий! Аш къобал ца до Делан лаамца вайна тIевеанчу оьрсийн паччахьан Iедал? Делан кхелана реза дац шу? ГIопал хила гIерта шу? Шаьш динчу вочу гIуллакхашна дохкодовла. Дела къинтIера вер ву шуна. Iедало тIейиллина налог, бера1, пхи ламаз, ткъе итт марха а санна, вай кхочушдан дезаш пераз ду шуна. Нагахь санна Далла а, Iедална а хьалха вай вешан декхарш кхочуш ца дахь, йалсамане дог дохийла йац шуна вайн…

– Тоийтахьа, Хьуьса, и хьехамаш маьждиган мимбар чу хIоьттича бер ахь тхуна.

– Тахана ма хецавели xIapa!

– Ас цхьа-ши дош эр дара, нах. Пурба дуй суна?

Хьуьса наха къамелах йукъахваккхарх пайда а эцна, гонна йукъавелира цхьаъ. Iела гуламе кхойкхуш, шеца дIаийзийнарг вара иза.

– Делхьа, Хьуьса, маситта шарахь нохчийн цIий а Iенош, деана xIapa оьрсийн паччахьан Iедал Делера ду, боху ахь. И паччахь а, цуьнан хьаькамаш а Дала хIиттийна, Делан лаамца лелаш бу, боху ахь. Бакъ ду иза. XIapa дуьне-Iалам Дала кхоьллина а, цуьнан лаамца лаьтташ а ду. Ахь цкъа дийцира тхуна, паччахьаш, хьаькамаш шайн куьйга кIелхьарчу адамашна йуккъехь нийсо йеш, церан дола деш, царна рицкъанна гIайгIа беш, догцIена, хьанала хила беза бохуш. Ахь масална валийра Iумар-паччахь. Ткъа тахана кхин дуьйцу ахь. Вайна тIехь къизалла, Iазап, харцонаш латтош волу керста оьрсийн паччахь а, цуьнан Iедал а, хьаькамаш а хестабо ахь, церан лаам кхочушцабинарг Далла дуьхьал ву, цуьнан Делерчу къинхетаме догдохийла йац, иза жоьжахатин цIергахь вогур ву, боху ахь. Халкъ Iазапехь латточу, къизачу, йамартчу паччахьашна, хьаькамашна кIел а таIий, лолла а ловш, Iен боху ткъа адамашка?

– Эхартахь Дала цаьрга жоп доьхур ду, Дала йийр йу царна нийса кхел…

– Дала царна эхартахь кхел йийр йара бохуш, хIокху дуьненахь церан харцонаш ловш, садетташ ваха веза со?

– Вайга паччахьаш а, лакхара хьаькамаш а хийцалур бац, – йуькъагIоьртира кхин. – Амма вешан йуьртахь ваьшна луург дан бакъо йу вайн. XIapa ХьуьсагIар, СаьIадгIар, IабдигIар, ИнарлагIар, мерзаниг дууш, хазаниг тIедухуш, месийн назбаршла а керчаш, шишша-кхоккха зударий а хьоьстуш, бехаш бу. Ткъа вай йекъа сискал а йоцуш, тIелхигаш тIе а кхоьхкина, кенийн мотт-гIайби тIе а дуьйшуш, цхьацца зуда а ца кхабалуш деха. Iедало хIиттийна йуьртда а, къаной а дIа а баьхна, кхин харжа беза вай. Нахана йуккъехь нийсо а, барт а латтош, йуьртан дола дийр долу нах.

– Бакълоь, Доша!

– Кхечу йарташкахь изза деш ду!

– Вай а дац нанна тIаьхьа даьхкина!

– Ас цхьа-ши дош эр дара, аш ладоьгIча!

– ЛадогIа, нах! Хьомсуркъа ву вистхила лууш!

– Алал, Хьомсуркъа, хьайна хетарг.

Нахана йукъара схьакъаьстира йукъанеккъара духарца кечвелла, йукъах дихкина детица кхелина доьхка а, шаьлта а долуш, шовзткъа шо хенара лекхочу дегIара стаг. Шен даккхийчу, Iаьржачу мекхех хьажо пIелг а хьаькхна, нехан йаххьашна тIехула бIаьрг а тоьхна, СаьIадана тIевирзира иза:

– Нах! Шуна хьалха, йерриг йуьртана а хезаш, хIокху лаьттачу СаьIада суна къу ву элира. Цундела, шуна массарна а хезаш, хIокхунна жоп дала лаьа суна. СаьIад, со вац къу, дIогара Панта-Хьаьжий, Хьуьсий, Iабдий, ИнарлагIар, ЧIонакъагIар а – шу ду къуй. Аш къайлах-къулах таладо адамаш. Тхьамданаш, шун сий Дала дойла, сан доьзалехь исс са ду, Дала сох тешийна кхоьллина. Оцу доьзална рицкъа даккха латта дац сан. Тхан ден хилла кхо урд кха хIокху СаьIада дуьйш-дерзош ду. И кха, тхан да тIамехь вийча, тхан нана тхоьца, кегийчу берашца, дан амал доцуш, гIаддайна кIелйисча, тхан бохамах пайда а эцна, тхан нанна гирда хьаьжкIаш а йелла, шен доладаьккхинера СаьIадан дас Товсолта-Хьаьжас. Иза йуьртана а хаьа. И кха шега дехарх, СаьIада схьа ца ло, иза Iедалехула схьадаккха а, йа кхин латта эца а сан ницкъ бац. Ас и кха аьхча, оцу тIера со дIаваккха къонах-м вацара xIapa СаьIад, амма Iедале дIа а велла, Сибрех вохуьйтур ву. Iедал хьолахочуьнгахьа ма ду. Аш сан латта лачкъийна, СаьIад. Хьан да Товсолта а хилла къу, хьо а ву къу. Со вац. Со хьанна къола дина гучуваьлла хьуна?

– ОхI! Хье тIехь маIаш йолуш хила веза, моьтту хьуна, къу? ГIалагIазкхийн, ногIийн, гIумкийн говраш а, даьхни а лечкъош, уьш Нохчмахкахь, Iаьндахь духкуш вац хьо?

– Ас ногIийн, гIумкийн, цхьана а бусалба стеган цкъа кхалла рицкъа ца лачкъийна, СаьIад. Ас Теркал дехьарчу гIалагIазкхийн даьхни лечкъийна. Къечу гIалагIазкхийнаш а ца лечкъийна. Мискачеран цIий муьйлуш болчу, шу тайпанчу, хьал долчу гIалагIазкхийн даьхни лечкъийна. Йа нийсса аьлча, цигарчу къечу гIалагIазкхаша хьолахойн лачкъийна, сайга схьаделча, хьала а далош, кхузахь йа Iаьндахь дIадухку. Оцу тIера йолучу хIуманах доьзал хене баккха гIерта со. Цкъа доцург, со а, сан накъостий а бахьанехь цхьана а йуьртана гIуда а ца тоьхна… Иза а оха, совнаха а токхуш, дIатекхна оцу йуьртана. Иза жайнахь муха хир ду, ца хаьа суна, Хьуьса, хIинца дуьйна дIa цхьа ойла йу сан. Теркал дехьарчу сан хьешаша гIалагIазкхаша даим а соьга даьхни хьалакхоьхьуьйтуш, ткъа со даим а ши куьг лестош, царна тIе а воьдуш, гIиллакхе ца хета суна. Схьатоьхча, дIатоха олуш, цхьа кица ду вайн. Иштта, шу цхьа таро йол-йолчу нехан даьхни наггахь мукъана а Теркал дехьа ца дигахь, цигарчу сайн накъосташна хьалха йуьхьIаьржа хуьлу со…

– Тхан даьхни а дигна, стигала вала воллура хьо, лаьттах