ХIинца гуьйренан хьалхара бутт болабелла. Кестта йочанаш йуьйлалур йу, тIаккха Ia тIедогIу.

XIapa цамгар дeгIax дIа ца къаьсташ, Iаьнна кIел гIахь, цунах xIyн хир ду-те…

Сибрехара цIа берзийна цуьнан доьзал. Соьлжа-ГIалахь бу, боху, МирзогIеран доьзалехь. Набахтехь санна, гонаха салтийн ха а хIоттийна. Ши шо сов хан йу цунна зуда а, бераш а газа. Шо гергга хан йара цаьргара хабар хазаза а. ХIинца цаьргара хьал-де хаьа цунна. Уггар хьалха тIекхаьчнарг шийла кхаъ бара. Сибрехь цуьнан жима Ахьмад а, Солтамурдан Лом-Iела а велла. Ма йоьхна хьийзина хир йу Беци а, Зезаг а. Нохчо-м хьовха, цхьа а бусалба а воцчу оцу пана махкахь. Шениг валар-м ца Iаьткъинера Зеламхина. Цуьнан хIинца а ши кIант ву. Мохьмад а, Iумар-Ieлa а. Солтамурдан цхьа кIант бен ма вацара. Кхин бер а ма дацара. ТIаьхье ца йисина цуьнан. Атталла йоI а. Бийсолта а велла зуда йалоза. Жима волуш. Пхийтта шо долуш. ХIинца Зеламхин кхаа а вешин тIаьхье йац… Хасин, Солтамурдан, Бийсолтин. Кхуьй а вийна…

Деа берах а хIун хир ду-те? Муслиматах, Энистах, Мохьмадах, Iумар-Iелех? Зеламхин дуккха а чIирхой ма бу. Шина йоIана-м кхерам бацара цаьргара. Зударех чIир ца йоькху. Шина кIантана а кхерам бац хIинца цкъа. Пхийтта шераш кхаччалц. ТIаккха…

3

Боьртаган кхаа кIантах жимахволу шиъ Iедалан балхахь вара. ШахIаб – паччахьан эскаран эпсар, Шедид – хIокху лаьмнашкахь некъаш дохкуш а, тодеш а белхаш бойтуш подрядчик. Нохчийн хьолахошка нисбелла бацахь а, шайна тоъал хьал-бахам бу церан. Нохчо вузарх Iебаш вац олуш, кица ду. Шайн бахамах тоам ца хуьлура царна а. Шайл хьоле болчаьрца нисбала а, лакхабовла а лаьара. Зеламхин коьртах кхайкхийна берхIитта эзар сом, къахьега ца оьшуш, ишттанехьа карагIертара царна. Ткъа шаьш къайлах лелийна йамартло, тешнабехк гучубаьлча, шайна а, тIаьхьенна а эхь хиларан, халкъо неIалт кхайкхоран ойла ца йора цара.

Ткъа цхьана стагана хууш лелийнарг къайлехь ца дуьсу. Мацца а цкъа гучудолу халкъана. Iедалца лелийнарг диссане а ца дуьсу къайлехь. Йозанца Iедална тIебаьхьана мотт а кехат тIеxь буьсу. И кехат Iедало лардо. Къайлахчу айкхийн цIераш а ларйо. Итт, шовзткъе итт, бIе шо хан йаьлча, и документаш халкъалахь Iорадоху. Цуьнан ойла а ца йо йамартхоша.

Сутаралло а, йамартлоно а къизаллина тIетоьтту уьш. Ткъа и кхо сакхат дагца, ойланца, дегIаца долчу стеган кханалерчу эхартахь Делерчу къинхетаме догдохийла йац. Уьш Делах а, къематдийнах а тешаш, кхоьруш цахиларна.

Поручик Кибировца а, кхечу эпсаршца а даррехь гергарло дара БоьртагагIеран шина кIентан. Шайн хьолаца а, даржашца а цаьрца цхьана тIегIанехь лорура шаьш. Цундела мотт эцна Кибировна тIе къайлах баха ца дезара церан. Поручик цаьрга хьошалгIа а вогIура, уьш цунна тIе а боьлхура. Дерриг халкъана а гуш. Цунах дозалла а деш.

Тахана ШахIабан хIусамехь хьошалгIахь ву Кибиров, Шелан йуьртда хIири Дослихов Михаил а. Стоьла тIехь шун хIоттийнера. Дерстина жижиг, ахьаран галнаш. Саьрамсаькхан кIон берам. Кхерзина котамаш. Сийна хохаш. Дика чай. Коьртаниг – къаьркъа а. Йукъ-кара ШахIаба къаьркъа дуттура стаканаш чу. Хьешашна – алсам, шена – кIезиг. Баккъал аьлча, ШахIаб ша молуш а, маларе безам болуш а вацара. Иштта, ша волчу хийра хьаша нисвелча, гIиллакхна маларх къурд бора.

Хьешашна хIун оьшу хьожуш, сих-сиха чувогIий тIехIуттура Шедид. Кортош дукха дохдалале, шаьш цхьаьнакхетаран Iалашонах лаьцна къамел дира Кибировс:

– Ахь дийцинчун хьокъехь подполковника Караловн къамел хиллера Михеевца. Инарла дуьхьал вацара хьуна ткъа эзар сом такха. Амма шен долахь оццул ахча дац, аьллера цо. Нохчашкара даьккхина итт эзар а, Iедало къастийна бархI эзар а бен. Ткъа Михеевн метта областан начальник хIоттийна инарла Флейшер пис стаг ву. Хьо резавелахь, и берхIитта эзар ло цо, цул сов цхьа кепек а дац шен, боху.

– Ткъа эзар соьмана тIера охьаволийла дац сан.

– Ахь ойла йиний, ШахIаб, хьо оьрсийн эскарехь, оьрсийн эпсар хилла хиларан? Ахь дуй ма биъна паччахьна тешаме хила!

– Со тешаме ву сайн дуйнна. Ас ларбо иза.

– ХIан-xIa, ШахIаб, ахь шалхо лелайо. Хьуна хаьа, Зеламха мичахь ву. Амма хьайна мах ца белча, ца дуьйцу ахь. TIе, мах а къуьйсу. Со санна, оьрсийн эскаран эпсар ма ву хьо, тахана эскарехь гIуллакхдеш вацахь а. Со санна, оьрсийн паччахьан йалхо ма ву хьо. Хьайн дуйнна баккъал а хьо тешаме хилча, ахь маьхза йийца ца йезара Зеламха волу меттиг? Йийца а ца йуьйцуш, айхьа лаьцна, Iедале схьавала ма везара ахь. Иза хьан декхар ма ду! И хьайн декхар ахь кхочуш ца дахь, Iедало марахдоккхур ду хьуна.

– Цкъа-делахь, поручик, со эскарехь гIуллакхдеш вац. ШолгIа-делахь, суна ца хаьа Зеламха волу меттиг. Иза кхечеран къайле йу. Со церан а, Iедалан а йукъарлонча ву. Зеламха мичахь ву хуучу стага, шена ткъа эзар ца делча, иза волу меттиг ца йуьйцу, боху. Ас иза дIааьлла Караловга а, хьоьга а. Аш схьааьлларг оцу стаге дIa а эр ду.

Кибировс чай дийхира.

– Мичахь ву и стаг? Ас айсса дийр ду цуьнца къамел.

– Иза-м генахь вац. Амма цунна луур дац хьуна гучувала.

– ХIунда?

– Айкхана шен цIе къайлехь йиса ма лаьа. Иза берхIиттанна тIе охьавало хьожу со.

…ШахIаб гена ца велира. ЦIенош чуьра ара а ца велира. Кхечу цIа чохь вара цуьнан йуьртахо а, дика нохчийн мотт хууш цхьа дегIастанхо а.

– БерхIиттаннал хьала ца бовлу уьш. Цунна реза вуй шуьшиъ? – хаьттира цо цаьршинга.

– Жимма ладугIур оха. Ткъанна тIера йуха ма вала.

– ХIинца дуьйна дIа йочанаш хир йу, тIедогIуш Ia ду. Кхечо мотт баьхьана, Iедало иза вийча, йа иза цамгарх велча, берхIитта кепек а йоцуш ма дисахьара вай.

Важа шиъ вовшашка хьаьжира.

– ШахIаб бакълоь, Муртаз-Iела, – элира шелахочо.

– Дика ду. Ахча хIинцца схьалой цо?

– Ахча цуьнгахь дац. ГIуллакх чекхдаьлча, цо схьадохьур ду.

– Хьо теший цунах?

– Теша.

– Хьо а Iехавахь?

– Шуьшинна кхочург дIадала сайна тIелоцу ас.

– ХIета, Зеламха волу меттиг дIайийца тхойшингара пурба ду хьуна. Муртаз-Iелас цига дIайуьгур йу отряд.

Хьеший болчу йухавирзича, шайн бартана тIера поручика а, йуьртдас а стаканаш дуьззина, ткъа ШахIаба ши къурд къаьркъа дIамелира. ТIаккха кхерзинчу котаман ши гIогI а диъна, араваьлла Кибиров Йовмирзин кIотара сихвелира.

Галаев, Каралов, Моргания, Донагулов, Долидзе, Кибиров…

Уьш берриг а ламанхой бара. Гуьржий, хIирий, абхазаш, дегIастанхой. Оьрсийн Iедалан карахь толлу жIаьлеш. Iедалан ши Iалашо йара уьш Зеламхина тIаьхьахоьцуш: Зеламха хIаллаквар а, нохчашний, луларчу къаьмнашний йукъахь мостагIалла кхоллар а.

Поручик Александр Кибиров хIири вара. Теркан областехь, Черноярски станицехь вина. Дуьххьара ГIизлара-Гребенски гIалагIазкхийн полкехь волавелира иза эскарехь гIуллакхдан. ТIаккха паччахьан конвойхь, лакхарчу эпсаран чинехь. Йуха Оренбургерчу гIалагIазкхийн