Михеевна уггар а оьшу Зеламхина тIаьхьа талла. Иза а, Нохчийчуьра кхиболу зуламхой а хIаллакбан. Нохчий, кхерийна, дIатаIо.

Каралов цунна дуьхьал лекха гIовла йолчу, кIедачу кресло чу охьахиира. Iаьржачу аматехь кавказхо. Ша мила ву а ца хууш, кура. Доцца хьал-де а хаьттина, гIуллакха тIе велира и шиъ.

– Керла хIун ду? – хаьттира Михеевс, ладогIа а кечлуш.

Караловс, шен папка схьа а йиллина, цу чуьра схьаэцна кехаташ шена хьалха стоьла тIе охьадехкира.

– Зеламха нохчий гIовтто кечамбеш ву бохуш, хилла хаамаш ас хьалха схьакхачийна хьан Локхалле. Цунна тIе цу хьокъехь сан агентурера масех хаам бу. Дийцарехь, Зеламха ша вац и гIаттам кечбеш. Кхин нах бу. Халкъалахь бевзаш, лоруш болу нах. Къаьсттана къадари тIарикъатан вирдийн мурдаш. Веданна гена доццуш, Хьаьжи-КIотара олучу жимачу йуьртахь каш ду Кунта-Хьаьжин ненан. ГIаттам кечбархоша оцу коша тIехь дуй биъна, боху, Зеламхина а, вовшашна а тешаме хила. ГIаттам боло партизански отрядаш вовшахтоха аьлла, Зеламхас кехаташ йаздина, боху, шен бартахошка. Нохчийчуьрчу а, ДегIастанарчу а тхьамданашка, динадайшка. Амма иштта цхьа а кехат тхан кара ца кхаьчна. Хетарехь, Зеламха реза вац гIаттамна коьрте хIотта. ХIунда аьлча гIаттам кечбархоша, имамалла тIелацахьара аьлла, дехар дина хилла Шеларчу МоIса-Хьаьже. Иза реза ца хилла. Ботлихан округан начальнико полковника Гвилисианис дийцарехь, изза дехар дина цара цигарчу Аслудди-Хьаьже, помещике Гоцинский Нажмуддига а. Уьш а реза ца хилла, боху, имамалла тIелаца. Даим санна, Нохчийчохь эладита даьржина, кестта Хонкара пачхьалкхо Россица тIом болор бу, Кавказ дIалоцур йу, уггар хьалха туркойн эскарш Гуьржийн БIон новкъахула Теркан областе догIур ду бохуш.

– И питана даржораш муьлш бу, хаьий хьуна?

– Цхьаберш хаьа. Делахь а уьш леца, царна дуьхьал тоьшалла дац. Доцца аьлча, халкъ Iедална дуьхьал карзахдохурш хьалха правительствона гIуллакхдеш хилла, амма цхьацца зуламаш тIехь а, правительствона йамарт хилла а гучубевлла нах бу. Халкъа йукъахь хьалхалера сий дац Зеламхин. Вайн отрядашца тIаьххьара хиллачу тасадаларехь, накъостий а битина, вадаро сий дайъина цуьнан, цуьнца бисина кIеззиг накъостий а тIаьхьара дIабевлла.

Караловс дуьйцучарех цхьадерш хаьара Михеевна. Цунна хаа луург кхин дара.

– Зеламха схьалаца йа хIаллакве, боху Тифлисера схьа. Иза дийна мел ву, хIокху областехь машар, синтем хир бац. Ахь а, Морганияс а мосазза а дош делла цуьнца дерг чекхдаккха. Хан дIайоьдуш йу. Ткъа Зеламха дийна ву. Дийна а ву, маьрша а ву. Хьо хIун деш ву, хIун дaн ойла йу?

Караловс шена хьалхарчу кехаташна йуккъера цхьаъ схьаийцира.

– Йуьхьанца суна моьттура эскаран дакъошца тIаьхьателлича, Зеламха хIаллаквалур ву. Иза аьттехьа а ца хиллера. ТIаьхьадаьхна адамаш алсам хилча, цунна атта хуьлу къайлавала а, ларвала а. Вайнчул дика болх беш, йоккха агентура йу Зеламхин. Цундела цунна дуьхьал къайлах болх бан шатайпа команда вовшахтоьхна ас. Оцу командехь бу Жима АтагIа, МахкатIе, Шела, Эвтара, кхин цхьамогIа йартийн йуьртдай. Йалх стражник а, ДегIастанан полкера йалх дошло а. Итт нохчо, йалх суьйли. Йалхитта стаг. Майра, хьуьнаре, доьналле. Къуръан тIехь дуй баийна ас царна разбойник Зеламха хIаллаквеш вовшашна тешаме хила, тIаьххьара цIийн тIадам ца кхоош, вовшашна гIо дан, вовшашна йамартло йан дага ца даийта а. Цул совнаха, ламанхойн гIиллакхехь, вовшийн цIий эдеш, шаьш вежарий кхайкхийна цара.

Михеевс, резахилла, корта теIабора.

– Кхиам буй церан?

– Бу. Царна лар карийна Зеламхин.

– Иза-м кхиам бац, подполковник. Зеламхин лорах вай лела кхойтталгIа шо ду!

– Иза маьрша дукха леларг цахиларх хьо тешо лаьа суна, хьан Локхалла. Зеламхас дIа мел боккху ког хаьа суна.

– ХIинца мичахь ву иза?

– Мичахь ву хуург карийна тхуна. Цомгаш Iуьллу Зеламха. Айкхо ца дуьйцу, иза мичахь Iуьллу.

– ХIунда?

– Ахча доьху.

– Зеламха схьавеллачунна вай кхайкхийна берхIитта эзар сом ду.

– Айкхо ткъа эзар сом доьху.

– Ткъа эзар дац. Нохчашкара даьккхина итт эзар а, Iедало къастийна бархI эзар а.

– Ткъа эзарна тIера лаха ца волу иза. Ас дукха къийсина цуьнца.

– Мила ву и айкх?

– Вежарий БортиговгIар. Шелара. Амма ас поручик Кибировна тIедиллина, царна тIаьхьара ма валалахь аьлла.

– Дог дохийла йуй ткъа?

– Йу. И вежарий шаьш а бу Зеламха хIаллакван лууш. Царах цхьаъ вийна цо. Хетарехь, берхIиттаннах резахир бу уьш. Царна ши пайда хуьлу – мостагI вер а, ахча а.

– Мел хан йезар йу хьуна?

– Лаххара цхьа бутт хан.

– Дика ду. Иза хьан тIаьххьара дош лорур ду вай.

Шен кехаташ, дIа а хьарчийна, папки чу листира Караловс.

– Хьан Локхалле цхьа дехар ду сан. Шайна тIедехкина декхарш доггаха, дуьззина кхочушдинчу МахкатIан, Жимачу АтагIан йуьртдайшна, стражникана Гайтукаев Муслимана, дошлочунна Муртазалиев Iабдул-Межедана баркалла а олуш, дораха хилча а тарло, совгIаташ далар.

– Дика ду. Кхечара масал оьцур цаьргара. Рапорт йаздай, сан гIоьнче дIалохьа.

2

Шелана гена доццуш, Хулхулон тогIи уллохь, хьуьна йистехь ша лаьттачу цIа чохь цомгаш Iуьллу Зеламха. Кхузахь цхьа а лулахо вац. ЧувогIуш стаг а вац. Атталла Йовмирзин доьзал а бац кхузахь. Шелахь бу. Зеламха кхуза воссале Шела дIабигна. Хьанна хаьа, Зеламха кхузахь хилар бераша гIарадаккхахь а.

Кхузахь Йовмирзин кха ду. Цхьа урд хиллал. ХIокху шарахь хьийкъина хьаьжкIаш хилла цунна. Дийнахь сарралц уьш чуйерзош болх бо цо. Цкъа хьаькхна охьайехкина. ТIаккха мор оьцуш, такхораш дина. ХIинца лоьдгех цIанйеш ву, гIодмийн цIевнаш а доьхкуш. Кийча цIевнаш такхора а хIиттош. ГIоьнна зуда а, бераш а ца даладо. Шa цхьаммо дIалуьсту цо хьаьжкIаш. Масех бежана а ша Iалашдо. И берриг болх шен йаьIни тIе лаьцна Йовмирзас. ХIара цомгаш волу Зеламха арахьарчу кхерамах ларван.

Зеламха цамгаро лаьцна. Меттахь висина а вац иза, амма дено-дено дeгI гIеллуш, ницкъ оьшуш, кIелвиса гIерта. Наггахь дaгe лазар лелха, садаIар хала хуьлу. Даим дIа дeгI шелло, хорша йолуш санна. ХIусамдех эхь ца хетча, буса тIехуларчу духарца охьавуьжур вара иза. ХIокху кхойтта шарахь даим дeгI цIена леладора Зеламхас. Йовхачу хенахь аьтто хуьлура ламанан хиш чохь лийча. Шийлачу хенахь ша эвхьаза волчу нахехь, хи а дохдойтий, луьйчура. Iожалла ма йара, кIажош хьоьшуш, тIаьхьахIоьттина лелаш. ЦIеххьана цо катоьхна вожавахь, дeгI цIена хила лаьара. Маж-мекх а, шен хенахь лоргуш, тамехь латтадора. ХIокху тIаьххьарчу хенахь дегIан доладан аьтто ца нисло. Сих-сиха хийца беза меттамотт. Караловн, Морганиян, Кибировн айкхех ларлуш, цхьана йуьртара кхечухьа кхелхаш. Дено-дено хала хуьлу цунна и некъаш дан. Ницкъ бац. Азвелла. Йуьхь йуткъайелла. Маж-мекх дахделла. Хьехахь хан йоккхуш, цхьацца белхаш беш, куьйгаш а шагделла.

Нохчийн масех лоьро дарбанаш лелийна цунна. Цхьацца бецийн муттанаш, хьорамийн чай мийлош, моз даош, саьрамсаькх, хох, моз эдеш бина белхьам баош. Цхьацца йараш, ножан ковсташ кхехкош, церан Iаьнарна тIехийшош а. Амма цамгар дIа ца къаьста.