Делкъанна йуург йохьуш чуйеанчу лорйишас йукъахдаьккхира Іалхин къамел.

– Гой хьуна, жима стаг, дада дика Іаш ву. – Мусан белшах куьг туьйхира цо. – Ткъа хьо воьхна хьийзара. ХІинца арадовлар доьху шуьга, накъостий. Цомгашчунна дика дац дукха лер. XIoкхо хІума кхалла а йеза.

Іалха хьалагІеттира.

– Амма шуьшинна хІума хила йиш йац, Мохьмад. Шуьшиъ, Дала мукъалахь, толур ду. Схьало хьайн куьг. Меттахъхьен пурба дац хьуна, – Мохьмадан куьг схьа а лаьцна, тIe охьа а таьІна, цуьнан некхах шен накха туьйхира Іалхас – Марша Іойла хьо! Вайн везачу Дала маршалла дойла хьуна! Варийлахь, цхьана а хІуманна са ма гатделахь. Дала диканна цхьаьнатухийла вай.

Цаьршинга хьоьжуш хІоьттина лаьттачу Мусана гира ден балдаш дегалуш, дазделла бІаьрнегІарш тохалуш, царна йуккъера схьа Іовдаделла бІаьрхин тІадамаш, хебаршка ихначу мокхачу беснешна тІехула меллаша шершаш кІайчу можа йукъа а доьлла, довш.

VI

Тахана дог декхаделла, дегІ дайделла райисполкоман председателан кабинета чуьра арайелира Анастасия Федоровна.

Исполкоман председатело Турсунбековс цуьнга бешийтина спецпереселенцашна гІодаран хьокъехь болу правительствон сацамаш. ЦІенош-бахам вовшахтоха ахча а, машанна даьхний доло цхьацца бежана а лур ду царна. Цул сов, пачхьалкхо нохчашна хІор а син цІарах ло йалта а жимма алсамдаьккхина. Дукха ца леш, тІедогІучу йалташна дуьхьал гІур бац-те уьш…

Кертах дІатесна лаьтта шен говр схьайаста ойла хилла, цкъа дуьрстанан урх схьа а лаьцна, йуха а дІахийцира цо. Дерриге гІуллакхаш чекх а ца дохуш, цІа гІойла а ма дац. Комендатуре а йахана, нохчийн хьокъехь дагайала дезаш дуккха а гІуллакхаш ду Анастасия Федоровнин. Нохчашна йукъахь нисло хІинца а гІадданза наггахь стаг. Цхьаццаволчун аьтто хилла шайн долара безачу механ хІуманаш шаьш махках дохучу дийнахь кІелхьарйаха.Цхьаццаволчун доьзал жима а, кегий бераш цахиларо а аьтто бина. Иштта, гай йуьзна, дегІехь ницкъ болчу цхьамма шен зудчунна тІе зуда йалийна. Цхьана стеган ши зуда хиларх-м кху махкахь башха тамаша а ца бора. И шираллех дисина гІуллакх Іедало дукха хан йоццуш дІадаьккхина меттигерчу бахархошна йукъара. ХІинца а нисло къайллах шиъ-кхоъ зуда кхобуш узбек, киргиз. Амма уьш мацах цкъа балийнарш бу. Кху тІаьххьарчу шарахь, зудчунна тІе зуда а йалийна, уьш ший а цхьана стагехь йехаш меттиг хилла йац. ХІинца ишттаниг нохчашлахь долалуш лаьтта. Кхузткъе итт шо хенарчу воккхачу стага бухарчу зудчунна тІе йоІ-стаг йалийна. КІел хІотта тхов а, даа-мала а доцуш, вала верас воцуш йисина и йоІ а йахана цуьнга.

Ткъа воккхачу стага Іедалх лечкъадо иза ша шена йерзийна хилар. ХІара да-нана делла йисина шен гергарчу нехан йоІ йу, цундела, тІе а лаьцна, кхобуш йу, боху цо. ЙоІа а чІагІдо изза. Ткъа гІуллакх иштта цахилар Настина шера го.

Йуьртахь нохчийн маситта бер ду, ткъа царах школе лелаш йалх бен дац…

Кхин масане ду уьш! Дерриге а йуьртсоветан декхаршна чудогІуш а, Анастасия Федоровна шайца ларор йолуш а гІуллакхаш ду уьш. Амма нохчий спецпереселенцаш бу. Цаьрца доьзна кхолладелла гІуллакх – иза жима делахь а, доккха делахь а – комендатурехула къасто дезаш хуьлу. Хьалха кхузахь комендант хиллачу Чалийца дерриге а гІуллакхаш дика дІанисдора цо. ХІокхо санна, нохчех къахеташ, доглозуш, церан гІуллакхна шен са дІаделла, болх бора Чалийс. Амма иза цхьа бутт хьалха, кхузара дІа а ваьккхина, кхечахьа балха вахийтина. Ткъа мила, муха стаг ву-те керла комендант?

Цхьа хІума-м йаздеш стоьла тІе йуьхьар а вахана хиъна Іачу коменданто, маршалла а хоттуш, Анастасия Федоровна чоьхьайаьлча, шен балхах йукъах ца волуш, цунна неІарехь гІант гайтира.

– Хьайн гІуллакх схьадийца ахь, гражданочка, нохчаша йа къоладина, йа йиттина хьуна?

Анастасия Федоровна цецйелира.

– Суна-м иза а, йа важа а ца дина нохчаша. Со Покровкехь йуьртстоветан председатель йу. Хьуна ма хаъара, цигахь бехаш нохчий бу. Церан хьашт-дезарех лаьцна хьоьца къамел дан йеанеpa co.

– ХІаъа, суна йуьйцу хезна хьо. Васильева Анастасия Федоровна. Девзаш хир ду вайша. Сан фамили Кривошеев йу. Иван Харитонович. Сол хьалха хиллачу коменданто Чалийс а, ахь а нохчий, шайн тІома кІел боьхкина, кхаьбна бохуш, дийцина соьга. Йоккха гуманизм йу иза-м. Схьадийцал. Со ладугІуш ву.

Анастасия Федоровнас цхьаъ ца дуьтуш дІадийцира нохчашкара хала хьал, оцу халачу хьоло уьш зуламашна тІететтар, комендатуро жимма а шен гІо лаьцча, нохчашка и цхьадолу зуламе гІуллакхаш ца леладайта а, цаьрга хІоьттина хала хьал жимма аттачу даккха таронаш хилар а. Ша и дуьйцуш, аз дегадора, легашка шад хІуьттура Анастасия Федоровнин. ТІулг белхабалла инзаре ирча дара цо дуьйцург. Амма Кривошеевн йеакІов йуьхьа тІexь цхьа а тайпа хийцам ца хаалора. Оцу чохь цхьа а адам доцуш санна, шеквоцуш ла а доьгІуш, шен болх бора цо.

– Дийцина йелин хьо? – хаьттира цо, Анастасия Федоровна къамел дечуьра сецча. – Оцу къеначу стеган бухарчу зудчо арз диний хьоьга, шена тІе зуда йалийна аьлла?

– Ца дина.

– Къеначу стага йигначу йоІа арз диний хьоьга, ша шена ца везачу къеначу стага нуьцкъах маре йигна аьлла?

– Ца дина.

– Дай-наноша аьрзнаш дой хьоьга, шайн бераш доьшуш дац бохуш?

– Ца до.

Кривошеевс, ши куьг дІаса а тосуш, белш саттийра.

– Ткъа ахь тхоьга хІун де боху?

Анастасия Федоровна цецйелира. Иза ца тешара шена и дешнаш хазарх.

– Ой, цара муха до аьрзнаш? Аьрзнаш дан йиш йоцчу хенахь кхолладелла и гІуллакхаш. Ткъа иштта гІуллакхаш хила таронаш вай йитича, хилла девлларш мага а магийтича, царах хІун хир ду. Уьш вуьшта а бу боккхачу балехь…

– Белахь, бу-кх шайн бехкенна, – йукъахйаьккхира иза Кривошеевс. – Шаьш советски Іедална дуьхьал гІуьттучу хенахь, шаьш Гитлерна герз буйнахь гІо дечу хенахь, ойла йан йезара цара таханлерчу дийнан. Цхьа а вац царна хиллачунна бехке, уьш шаьш бу. ДІадаханчу бІешеран дохалла оьрсашна дуьхьал гІазотан тІом бинарш уьш ма бу. ХІетахь бІе эзарнаш оьрсий хІаллакбина цара. Революци хиллачу хьалхарчу дийнахь дуьйна, шаьш махках баххалц, советски Іедална дуьхьал герз буйнахь дуьхьало йина. ХІара тІом болабелча, цхьа а фронте ца воьдуш, шайн хьаннашкахь, лаьмнашкахь бандитийн гІеранаш кхоьллина, советски эскаршна букъа тІехьахула йамарт тІелетта. Доцца аьлча, кху тІаьххьарчу бІе шовзткъе итт шарахь кавказски ламанхошна а, вайн махкарчу кхечу халкъашна а йукъахь барт, доттагІалла хила ца дуьтуш, цигахь къаьмнашна йукъахь мостагІалла латтийнарш и нохчий хиллий хаьий хьуна, лоруш йолу Анастасия Федоровна?

Анастасия Федоровна йист ца хилира. ДуьххьалдІа шен легашка гІоьртинчу шадах къурд а бина сецира иза. Цунна хаац бІе шо, цхьаъ ах бІе шо хьалха хІун хилла. Ца хаьа цунна нохчий советски Іедална дуьхьал хилла ца хилла а, цара Гитлерна гІо дина йа ца дина а. Цо шен шовзткъе итт шо дерриге а Покровкехь даьккхина. Иза къинхьегамхо йу, йиъ класс бен хаарш а доцуш. Цунна дика хуург йалташ кхиор а,