Сийсара дуькъа дохк хIоьттинера тогIи чу а, лаьмнашца а, масех гIулч дехьара хIума а ца гуш. Иза дIадаллалц хьеха тIе йоккха топ йеттар сацийнера Караловс. Iуьйранна исс сахьт долуш, дохк дIа а даьлла, малх кхетта, серладевлира лаьмнаш. Хьеха чохь тийналла лаьттара. Караловн омрица хьехан бертиг тIе мосазза а тоьпаш туьйхира салташа. Амма цигара схьа топ ца йолура.

– Хьехахь Зеламха вац, моьтту суна, – элира Караловна тIевеъначу прапорщика Гамиевс. – Ша цу чохь хилча, дуьхьал топ ца кхуссуш Iийр вацара иза.

Цунах шек Каралов ша а вара, делахь а теша ца лаьара.

– Цигара ваьлла, мича гIур вара иза? Цхьана мекарлонна дIатийна хир ву, – кхоьлина жоп делира цо.

– Ахь пурба делча, хьеха чу хьажа гIур вара со.

– ХIун дуьйцу ахь? Цо, топ тоьхна, къиг санна, вожор вара хьо!

– ХIетте а, пурба лохьа суна.

Гамиевна пурба ца делира Караловс. ТогIи чохь лаьттачу нохчех цхьаъ шена тIе а кхайкхина, иза хьажийра цо хьеха чу. Киртигашна тIехула халла хьалаваьлла нохчо, пхеа минотехь гергга цу чохь а лаьттина, хьехан бертехь гучувелира.

– Кху чохь цхьа а вац! – лакхара охьа мохь туьйхира цо.

Массо а цецваьлла, Iадийча санна, лаьттара.

Караловна дагаеара хьеха кIел тогIи чохь сийсара салташна карийна мунда. Салтий кхеро Зеламхас йина забар хир йу иза аьлла, хIетахь ойла ца йира Караловс. ХIинца цуьнан коьртехь масех тайпа ойла гIеттира. Цхьа мекарло а йина, дIавахана-те иза? Муха? Мичахула? Хьан гIо дина? Салташна, гIалагIазкхашна йукъахь йамартхо хуьлийла а дац. ДегIастанхойн дошлошна йукъахь? Хуьлийла а дац. Зеламха церан мостагI ву…

Каралов и ойланаш йеш лаьтташ, ткъех нохчо, бердах хьала а ваьлла, хьеха чу вахара. Царна тIаьхьа, зингатий санна, хьалагIертара кхин а. Эххар а саметта веана Каралов, шеца Моргания, Мокрицкий, Масленников, гIалагIазкхийн есаул волуш, хьеха хьалавелира. ХIорш чубаьхкича, цхьа масех стаг воцург, важа нохчий арабевлира. Хьеха чохь баьсса маьнга а, очакх а, цунна кIел йовха йукъ а, цхьана сонехь масех пхьегIа а йара. Зеламха вацара. ОьгIазвахана, синкхетамах ваьлла лаьттара Каралов. Коьртехь кхин ойланаш хьийзара. Стомара Соьлжа-ГIалахь ша дина дозаллаш. Михеевга йелла телеграмма. Кхуза баьхкина фотографаш. Стомара гIалахь цуьнан багара даьлла массо а дош газеташа зорба тоьхна хир ду. Ткъа Зеламха вахана. ХIинца Каралов муха хIотта веза Михеевна хьалха?

– Муха вахана-те иза хIокху чуьра дIa? – элира Мокрицкийс, ойлане ваьлла.

– Хьанна хаьа. Сийсара дохк ма дара, бIаьрга Iоьттина пIелг гур боцуш. Цунах пайда а эцна, къайлаваьлла хир ву.

– Со цхьана хIуманах шек ву, – элира Морганияс. – Кхуза гулбеллачу нохчаша кIелхьарваьккхиний-те иза? Со реза вацара селхана а, тахана а уьш кхуза гулбаларна.

– Иза аьттехьа а дац! Вайн бIаьргашна хьалха цара кIелхьара муха воккху иза?

– Атта. Ахь и нохчо хьеха чу ваийтича, Зеламха кху чохь хилла хир ву. Зеламха хьехахь вац аьлла, цо мохь тоьхча, ткъех стаг хьеха чу хьалавелира. Вай чудаьхкича, царах дукхахберш арабевлира. Царна йукъа а кхетта, дIавахана хир ву Зеламха. Ткъа вайна цхьанна а иза йуьхь-дуьхьал ца вевза. Хьеха чу баьхкинарш а, арабевлларш а багарбан дагадеана хиллехьара, тIаккха хуур дара цаьрца Зеламха араваьлла йа ца ваьлла. Со тешна ву, Зеламха кIелхьарваккха Iалашо йолуш, схьа а гулбелла, цара и спектакль хIоттийна хиларх!

– Ахь дуьйцург гуттар а беламе ду, полковник! – ца вешира Каралов. – Нохчашна хуийла а ма дацара ас хьеха чу и стаг вохуьйтур вуйла! Суна сайна а цIеххьана дагадеара иза.

– ХIетте а, ас цхьа хьехар ло хьуна, – ца къарлора Моргания. – Айхьа хьеха чу хьажийна стаг а, тIаьхьа кху чу баьхкина нохчий а сихха дIалеца.

– Уьш хьанна карабо хIинца?

– Царах масех стаг хIинца а кху чохь ву. Уьш дIалеца, тIаккха цара буьйцур бу шайца хилларш.

Каралов Масленниковга хьаьжира.

– Морганияс ма-дийццара, хила а тарло Зеламхин кIелхьарвалар, – элира Масленниковс. – Амма и верси талла бехкенаш а, тешаш а каро беза. Цундела эрна хир дац кху чохь лаьтта масех нохчо дIалацар.

Хьеха чохь лаьтта масех нохчо дIалаца аьлла, есауле омра дира Караловс.

ХIорш хьехара охьабиссича, Караловна тIевеара эскаран старшина Яковлев.

– Хьехана тIехула бердах цIийн лараш карийна. Амма иза хьенан цIий ду, ца хаьа.

Караловс тергал ца беш битира и хаам. ХIун пайда хуьлу, баккъал а Зеламхин цIийн тIадамаш карийча а? Иза, карара а ваьлла, дIавахана хилча? ТIаккха цо ойла йира оцу цIийн лоран. Хьехара охьа тогIи чу мунда а кхоьссина, ломах хьала а ваьлла, дIаваханчух тера ду иза. Цхьанхьа ирачу тIулго куьг хадийна хир ду цуьнан. Сийсара дуькъа дохк ма дара. Дала аьтто бина цуьнан кIелхьарвала…

Каралов кхийринарг дира областан газеташа. Цара хаамаш баржийра, шайн коьртехь Ведана-округан начальник подполковник Каралов а, полковникаш Моргания, Масленников, Мокрицкий, поручик Кибиров а болуш, масех бIе пластунаша а, гIалагIазкхаша а гo бинера Зеламха чохь волчу хьехана. Кхаа дийнахь-буса гонна йуккъехь латтийна обарг, ши салти а, ши гIалагIазкхи а, цхьа стражник а вийна, ворхIанна чевнаш а йина, къайлаваьлла, ткъа Каралов а, Моргания а кхиамза иза лоьхуш ву бохуш.

Караловс шен дагахь дуйнаца чIагIо йира тахана шена йуьхьIаьржо йина Зеламха хIаллакван йа ша хIаллакьхила…

***

ЦУЬНАН ИМПЕРАТОРСКИ ВОККХАЛЛИН

КАВКАЗЕХЬ НАМЕСТНИКАН ГIОЬНЧЕ

1911 шеран 12 декабрь

№ 125551

Ведана-слобода

Хьан Локхалле хоуьйту ас: хIокху шеран 8-чу декабрехь, суьйранна исс сахьт даьлча, сан агента хаийтира соьга, разбойник Гушмазукаев Зеламха Хорачана кхо чаккхарма генахь ламанан цхьана хьехахь буьйсанаш йохуш ву аьлла.

Нохчийчохь вай мел къайлах вовшахтоьхна гIуллакх а Зеламхин дуккха а барамехьчу агенташкахула сихонца цуьнга дIакхочу. Цундела йоккхачу къайленца сиха отряд а кечйина, буьйсанна ши сахьт долуш, Веданара дIа Хорача вахара со.

Буса хьехана луьстта гуo а бина, цхьана къайленгахула араваьлла Зеламха кIелхьарвалахь а аьлла, коьртехь подъесаул Варламов, подпоручик Лопатчиков волуш, лаамхойх отряд йахийтира ас разведке.

Суьйранна герзаш деттар лагIделира, буьйсанна шийтта сахьт даьлча дIатийра. Хьехара схьа йукъ-кара топ тухура Зеламхас. ШолгIачу дийнахь, Iуьйранна йалх сахьт даьлча, йуха а дIадолийра хьеха тIе герз деттар. КхоалгIачу дийнахь Iуьйранна хьехара схьа герз ца тухура. Прапорщика Гамиевс, Зеламха хьехахь вац, моьтту шена, элира соьга, цу чу хьажа шена пурба а дийхира цо. Хьеха хьалаваьллачу Гамиевна чохь Зеламха ца карийра…

…ХIара дерзош, хьан Локхалле сайна хетарг алар сайн декхар хета суна. Нохчийн халкъо, къаьсттана хорачоша, правительство эхь ца хеташ сийсазйаран а, хьийзоран а йист йаккха йеза. Кхойтта шарахь даош-малош, шайн хIусамашкахь цунна туш луш, иза Iедалан таIзарх ларво цара. Зеламха къайлаваьлла Iийна хьех Хорачана кхо чаккхарма уллохь йу. Ткъа оцу хьехана 600 гIулч гергахь йу хорачойн