– Царах хIун до ахь? – хаьттира Морганияс.

– ХIун до? Хьеха чу кхуьйсу-кх!

– Берте а вахана, чукхийса воллу хьо?

Караловс жоп ца луш витира Моргания.

Шашканаш лахара хьала кхийсира, амма уьш, хьехан бертигах а йетталуш, лелхара. ТIаккха ломан дукъа тIера шершаш, тIулгаш лоьцуш, кхийзалуш, хьехана герга охьа а веана, шашканаш хьеха чу кхийса гIоьртира ши сапер. Цунах а гIуллакх ца хилира. Царах догдиллинчу Караловс, цуьнгара хуьлуш пайда бацахь а, Зеламхин сагатдар хир ду-кх аьлла, хьеха тIe йоккха топ йетта аьлла, омра дира. Хулхулон тогIи а, гондIара лаьмнаш а декош, маьркIажан бода боллалц йоккха топ йиттира хьеха тIе.

Бода боьлча, салташна садаIа пурба делира Караловс. Уьш шелбеллера. Хьехана гонах а, тогIи чохь а цIерш а латийна, хийцалуш ха а деш, садаIа севцира. Амма Караловн синтем байнера. Даго цхьа вониг хьоьхура цунна. Цо, дозаллаш деш, хабарш ма дийцинера Соьлжа-ГIалахь. Зеламха шен кисанахь ву бохуш. Лаьцначу йа вийначу Зеламхин суьрташ даха фотографш а баьхкина. Нагахь санна Зеламха хьехара дIагIахь, доккха эхь ду Караловна. Бакъду, кхузахь шеца кхоъ полковник хиларо жимма маслаIат до цунна. Къаьсттана Моргания кхузахь хиларо. Коьрта жоьпалла цунна тIехь ма ду. Михеевс, шен векал вина, ваийтинчу…

6

Хулхулон тогIи чохь лелориг дерриг а гора Зеламхина. Йоккхачу тоьпаца гIалагIазкхийн керла бIо схьакхочуш а гира. Царна тIаьххье кхуза кхаьчна полковник Моргания а вевзира. ТIаккха хьеха тIе а йерзош, йоккха топ дIахIоттош а хьийжира. Шен ши йуьртахо хьеха хьалахьажош а гира. Цигахь дуьйцург ца хезара, лелораш гора.

Караловс бахкийтина векалш дIа а хьовсийна, тIулгаш дIа а дохуш, ша даьккхинчу шина корехула дIа тогIи чу хьежа хIоьттира Зеламха. Дуьххьара детта йоккха тоьпан хIоьънаш хьехан бертигна лакха, лаха, шинне aгIop бердех детталуш, йуханехьа кхийсалора. Зеламха ша хIоьттина лаьттачуьра меттах а ца волура. Цунна кхераме йацара йоккха топ. Уьш маситта эзар хилча а. Хьехан хьалхарчу бертигах чоьхьаваьлча, аьтту aгIop масех гIулч йеха, готта сени йара. ТIаккха иза аьтту aгIop чухьаьвзара. Схьатоьхна хIоъ, оцу сени чухула хьийзаш ца беача, хьеха чу кхетийла дацара. Арахьара тIулган пен а бара ши-кхо аьрша стомма. Иза хIоьънашка аталур бу бохург хьехочохь а дацара.

Зеламхас наггахь топ тухура. Дуьхьал ломахь а, тогIи чохь а лаьттачу салташна а, гIалагIазкхашна а. ДIа мел тоьхначо цхьацца воьра йа, лен чов йой, вожавора. Каралов а, Моргания а вуьйр вара цо аьтто нислахьара. Амма и шиъ а, важа ши полковник а хьехана нийсса кIел цхьанхьа туп тоьхна сецнера.

Тахана бовха кхача ца хилла Зеламхина. Ша арахьа тергам бечу меттигехь ирахь а лаьтташ, сискал а, нехча а диира цо делкъехь. ТIаккха, хьехан бертиг дIа а къевлина, ламаз дира. Цхьадика, Iуьйранна эцна ламаз карахь лаьттара цуьнан маьрккIажалц. ТIеетта йоккха топ сецча, оцу баттахь сов хенахь дуьххьара хьеха чохь ламазана цIано а йина, маьркIажан ламаз дира цо. ТIаккха цIе а латийна, кIегий даьхна, самовара чохь хи а кхехкийна, чай даьккхира. Пхьуьйра ламаз а дина, вирд даьккхина, жимма садаIа маьнги тIе дIатевжира. Цунна хаьара буса хьеха чугIерта салтий баьхьар боцийла.

Зеламхас ойла йора шега хIоьттинчу хьолан. Цуьнгахь бIе сов патарма бу. Шиъ бомба а. Маузер а, цуьнан ткъа патарма а. ДIа мел тоьхначу патармо цхьацца салти вийча а, бIе сов салти вуьйр ву цо. Ткъа лаха тогIи чохь а, гонаха лаьмнашкахь а уьш масех бIе ву. Кхин тIебало а бу шортта. ГIалахь а, Чахкарахь а, Ботлихехь а, кхидIа – БуритIахь а. ГIалагIазкхий а бу маситта эзар. Патармаш кхачийча, хIyн дан деза цо? Кхача чекхбаьлча, xIyн дан деза?

ХIинца хIокху хьехара дIаваха некъ лоьхура Зеламхас. Массанхьа а хIоттийна ха ду. Царна ца гуш, дIагIойла дац. Кхузахь майралла а, мекарло а оьшу. Амма сатасале кхузара дIаваха веза, мухха вахана а. ДIаваха веза. Вала ца веза. МостагIийн луур ца даккха. Царна хIуьттаренна. Делан Iожалла тIекхаччалц мостагIех бекхам эца.

Хьехан бертера тIулгаш дIа а даьхна, ара бIаьрг бетташ, сема ладуьйгIира Зеламхас. Гобаьккхина тийналла, дуькъа дохк. И дохк Дала шена гIоьнна даийтина аьлла, дагадеара цунна. Хехь лаьттачу салташа вовшашка туху маьхьарий хезара йукъ-кара. Дикка ойла йинчул тIаьхьа, самовара чохь дисина довха хи дIа а Iанийна, цунна чу дассаделла патармаш а, масех жима тIулг а тесира Зеламхас. Хьехан цхьана маьIIехь тIекIел доьттинчу дечиган генех нийсаниг къастийна, ши аьрша хадийна хьокха а, самовар а шен вертанна йукъа а йоьхкина, верта тIе а хьарчийна, бахтаршца къовлуш, цунах мунда йира цо. Коьртах цIестан йай боьллина, гонаха башлакх хьарчийра. Мунданна тIехула наштаран кад а, чайник а йихкина, хьехан берте а вахана, мунда бердах охьакхоьссира цо. Буьйсанан тийналлехь масех тайпа татанаш деш, ломах чукерчира мунда. И татанаш хезча, тогIи чохь а, шина а ломахь а маьхьарий хьоькхуш, герзаш детташ, хьовр-зIовр хIоттийра салташа.

Хьехара хьала лома тIевалалуш цхьа меттиг бара Зеламхина хууш. Шен са Делан кара а делла, бердах когаш гIертош, тIулгаш лоьцуш, цигахула хьалагIоьртира иза. Лома йуккъе кхочуш иза кхозавеллачу ирачу тIулго куьг хадийра цуьнан. КIадделлачу пхьаьрсашка а, настаршка а садаIийта, лома йуккъе ваьлча, сецира Зеламха. Цхьа Делан къинхетамца, когаш гIорто а, куьйгашца схьалаца тIулг а болуш меттиг нисйеллера цигахь. ТIулго хадийна куьг мерах хьокхучу йовлакхца къевллина дIа а дихкина, цIий сацийра цо. КхидIа хьала берд легIана бара. Лакха тIехь салтий буйла хууш, тIулгаш карчийна гIовгIа йаккхарна кхоьруш, чIогIа ларлуш, лома хьалавелира иза.

Ломан дукъа тIехь а дохк дара, пхи-йалх гIулч генара хIума а ца гуш. Болх Далла тIе а биллина, йуьйлина топ хьалха а лаьцна, дахкарлахула дIаволавелча, иттех гIулч гена валале шина салтичунна тIеIоттавелира иза. Тоьпаш торхаца хьала а хIиттийна, торхах баккъаш тоьхна, голаш тIе лахвелла, набаран тар туьйсуш хиъна Iapa и шиъ. Цкъа ойла хилира Зеламхин, топ тоьхна, и шиъ вен. ТIаккха кхуза орца хьодур дара. Цаьршинна тIе топ а лаьцна, ондда гIулч йоккхуш тIевахара Зеламха. Ши салти, Iадийна, къаьрззина цуьнга а хьоьжуш, куьйгаш хьала а лаьцна, лай тIе охьахиира. И шиъ кхераме воцийла хиъна, цаьршиннан тоьпаш схьа а эцна, чаппагIаш схьа а йаьхна, цхьацца aгIop бердах чукхийсира цо. ТIаккха, гIoвгIa ма йаккха аьлла, куьйган ишарца кхерам а тесна, дахкарлахула къайлавелира Зеламха…

7

Зеламха шен кисанахь ву, ша иза, когех-куьйгех буржалш тоьхна, дийна йа вийна, цIийша а вуьзна, сарале Соьлжа-ГIала дIавалор ву бохуш, Караловс стомара гIaлахь дина дозаллаш сихха даьржира Веданахь а, гондIарчу йарташкахь а. Зеламхех дог лозуш, гондIарчу йарташкара дуккха а нах гулбелира кхуза шолгIачу дийнахь Iуьйранна а, тахана а. Уьш Хулхулон тогIи