Кибировс и хабар сихха дIакхетийра Морганияга. Зеламха а, цуьнан тоба а хIаллакйар Морганияна тIедиллинера областехь. Морганияс а, Михеевс а план хIоттийра, комиссина кIело йина Зеламха шен тобанца схьалаца йа хIаллакван, иза йовзийтира ДегIастана областан начальникана а. Гонна йуккъе хьовзийна а, дуьхьал тIелатар дина а, и план кхочушйалур йу бохург хьехочохь а дацара. Кхузахь мекарло оьшура. Ткъа иза Морганияхь оьшучул а тIех йара. План массанхьа а къобалйинчул тIаьхьа ротмистр Долидзе шена тIекхайкхира Морганияс.

– ХIокху беттан пхуьйтталгIачу дийнахь Ботлихера охьа Ведана йогIур йу инженерийн комисси. Къоьзан-Iоман районехь, Керкетехь, цунна кIело йан сацам хилла Зеламхин. Вайн агентуро оцу комиссица Михеевн нуц Шарль Акс ву аьлла цуьнга. Цул совнаха, разбойникаш сутарбаха, оцу комиссигахь дуккха ахча ду а аьлла. Ахчанан дуьхьа-м комиссина тIелетар вац Зеламха. Цуьнгахь хилар шена билггал ца хиъча – муххале а. Зеламхин коьрта Iалашо Михеевн нуц йийсаре вигар йу. Сибрехь болчу шен доьзалца иза хийца. Акс хир вац комиссица. Комисси новкъа йолуш, иза дIакъастор ву цунах. Оцу дийнахь вайн аьтто нисло Зеламхин гIера хIаллакйан. Даррехь и Iалашо кхочушйалур йац вайга. Цунна мекарло оьшу. И комисси ахь йалор йу Ботлихера охьа. Ха деш салтий хилча а, дукха адамаш хилча а, Зеламха шеквер ву. Хьоьца Дагестански полкера шийтта дошло хир ву. Шух цхьанна а тIехь тIеман духар а хир дац. Ха дац ца моттийта, тIеман духарца, герзаца говрашкахь виъ салти а хир ву. Шу кхойттанна тIехь ламанхойн духар хила деза. Герз гуш ма дита. Пайтонаш чохь дIалачкъаде. Шуна орца дезачу хенахь тIекхача кийча Котиевн, Гасаниловн сотниш, Веданара гIo а хир ду. Операци кхиамца чекхъериг хиларан цхьа а тайпа шеко йац. ГIуллакх чекхдаьлча, Ботлихера схьа Ведана телеграмма лур ахь. Дала аьтто бойла хьан!

Йиллинчу хенал ши де хьалха Ботлихера охьа Ведана богIучу некъана тIехула, Чермойн ломахь шен тобанца сецира Зеламха. Масех шо хьалха санна, аьтто бацара цуьнан дуккха а накъосташна йукъара тоьлларш къесто. Накъостий кIезиг бисинера хIинца. Iедало а, чIирхоша а байъина. Цуьнца итт накъост вара. Бийсолта а вагарвича. Ша кIелонна билгалйинчу меттигана гергахь ца сецира иза. Ткъа хIокху Чермойн ломара, Iабдуллин-дукъара дIа, керайуккъехь санна, гора Ботлихана а, Веданна а йуккъера некъ. Къоьзан-Iомана уллорчу некъан буткехь саца тарло комисси. Амма цигахь даим латтош ха ду. Зеламхас бIаьргашна тIелаьцначуьра дIа ца йоккху турмал. Нагахь санна кхечу агIорхула царна кхерам хилахь, кIур болуьйтуш, цIерш летош, хаам бийр бу жаIуьша.

15-чу сентябрехь, де делкъенга долуш, новкъахь гучуйелира йиъ пайтон, царна тIаьхьа говрашкахь виъ салти а. Шина пайтона тIехь пхиппа дегIастанхойн дошлой бара. Шинна тIехь – инженераш, цаьрца цхьацца дошлой а.

Турмалца цаьрга хьоьжучу Зеламхин велавалар иккхира. Долидзена Iовдал хетара иза. Ткъа Зеламхина, и комисси Ботлихера схьа новкъа ма-елли, хиънера инженерашца богIурш муьлш бу. Долидзе, дегIастанхойн шийтта дошло а, виъ салти а. И хаам шена тIе ца кхаьчнехь а хуур дара, церан ковра гучу ма-еллинехь. MoгIара кхойтта ламанхо хIунда ву цаьрца аьлла, шеквер вара. Ши-кхоъ хилча а, цхьа лар йара. Некъ гайта а, меттигаш йовзийта а. Цул совнаха, бIаьрг ма-кхийтти, хуур дара уьш тIемалой хилар.

Некъо голатухучохь, шинне aгIop тIулган бердашна тIехь, тархашна тIехьа хьалххе дIахIиттийнера Зеламхас шен накъостий. Царна кхерам бацара, йаккхий тоьпаш тIейиттича а. Амма новкъа богIучеран, уьш мел дукха хилча а, левчкъина а, бевдда а хIокхеран дIаьндаргех кIелхьарбовла аьтто бацара.

Кхераме киртиг тIехIоьттича, Зеламха даим а хьалхаволура накъосташна. Царна масална а, тIетухург хьалха шена кхетийта а. Цкъацкъа мостагIашна ша ца вовзийта, къасттийна шена тIе ца йеттийта, шен йуьхь-сибат хуьйцура цо. ХIинца цуьнан можана тIехула тIейоьллина цIен мIаьжаг-маж а, бIаьргех доьхкина Iаьржа куьзганаш а дара.

– Нагахь санна цара герз хьадахь, ас и гуьржи вуьйр ву, – элира цо накъосташка. – ТIаккха аш тIетоха. Хьаьддарг-веддарг ца волуьйтуш, салтий а, суьйлийн дошлой а байа. Инженераш дийна бита хьовса шайн ницкъ ма-кхоччу.

Зеламхина йуьхь-дуьхьал ца вевзара Михеевн нуц. Инженерашна тIетоьхча, цаьрца цхьаьна иза а верна кхоьрура Зеламха. ТIаккха эрна хир дара хIокху деношкахь цара хьегна къа а, цIий Iанор а.

Зеламхина накъост ца оьшура инженерийн коврана новкъахь дуьхьалвала. Амма Пешхо шена уллора дIавала а ца лаьара. Хьанна хаьа, тIаккха цо хIун дер. Кхин накъост а воцуш, цуьнца шецца мостагIашна дуьхьал ваха а кхераме дара.

– Бетарсолта, Пешхо, шуьшиъ соьца дIавола! – омра дира цо.

6

Ботлихана а, Веданна а йуккъерчу некъан белхалойн буткина уллохь севцира инженераш. Бутка аьлча-м, кхоччуш сурт ца хIуттура цуьнан. Иза доккха цIа дара, уче а, сени а йолуш. Чохь пеш, стол, гIанташ а дара. Балхара мукъабевлча, белхалошна садаIа аннех бина боккха, шуьйра маьнга а бара. Хьеший богIу аьлла цIанбинехь а, йа даим иштта хиллехь а, цIена бара буткин гo.

Инженераш кхуза кхаьчча, аравелира некъийн подрядчик Илев.

– Марша догIийла шу, хьомсара хьеший! Чудуьйла! Кхихкина, йовхха самовар йу. Керла бепиг, печенеш йу. Цхьацца чарка къаьркъа а карор ду. Ас хьошалла лелор ду шуна.

– Баркалла хьуна, – массарна тIера дош элира комиссин куьйгалхочо инженера Орловскийс. – Тхо сихо ду. Сарале Соьлжа-ГIала кхача деза.

ХIорш цигаьркаш уьйзуш, вовшашца къамеле бевлча, вахмистр Магомаевна тIевахара Илев.

– Хезий хьуна, кунак? КхидIа кхераме бу некъ. Стомара дуьйна ца девза адамаш гучудевлла кхузахь. Зеламхин гIера йу бохуш а, дуьйцу. Дозораш бахийта некъ талла хьалха.

Вахмистра, шайн маттахь шина суьйличуьнга масех дош а аьлла, салтийн говрашкахь хьалха дIахьажийра и шиъ.

– Стенга воьду и шиъ? – хаьттира Долидзес вахмистре.

– Некъ кхерамаза буй хьажа.

– Вухаверзаве и шиъ! – човхийра иза ротмистра. – Зеламхин гIepa некъа йистехь лаьтташ хир йу-м, ца моьтту хьуна, Iовдал!

Хьекъална аьрто, къиза, мекара велахь а, кIиллочарех вацара Долидзе. Цунна дика хаьара Ведана кхачале шаьш кIелонна тIенислур дуйла. Хаьара, нагахь санна Зеламхица тасадалар хилахь, йа уьш, йа шаьш хIаллакьхилла, толам цхьана агIонгахь биса безийла а. Iожаллех ца кхоьруш дац Дала кхоьллина цхьа а са. Долидзе а кхоьрура Iожаллех. Цунна вала ца лаьара. Иза хIинца а къона ма ву. Амма ша кхоьрий ца хоуьйтура цо накъосташна.

Шина лома йуккъехь, некъо голатухучохь хIорш дIахьаьвзича, некъа йуккъехь кхо стаг лаьттара, тоьпаш хьалха а лаьцна. БIаьргех доьхкина Iаьржа куьзганаш долуш, цIен маж йерг – цхьа-ши гIулч хьалха, важа шиъ цунна тIехьа. Оцу шиннах цхьаъ вевзира ротмистрана. Полковника Морганиян кабинетехь гинера цунна и стаг. Вуьшта аьлча, полковникан къайлах йолахо. КхоалгIаниг – лекхачу дегIара, векъана, боккха, беха мара а, даккхий мекхаш а долуш.

– Герз ма хьаде! Герз хьадахь, тIетухур йу шуна! Цхьацца чу а вуссуш, лаьтта