Шрифт:
Закладка:
Йуьртан тхьамданаша шаьш цхьаьнакхеттачохь иза дийцаре дора, шаьш набарна охьабуьйшуш а, Iуьйранна самабевлча а, цуьнан ойла йора. Эххар а цара сацам бира шен а, йуьртан а кхоллам Саламбеке шегга къастабайта.
XIapa буьйса йекхна йара, йуккъе баьллачу батто а, стигалахь даьржинчу седарчаша а серладаьккхинера дуьне. Некъашца хIиттинчу хишна тIехула буткъа ша лацабеллера. Михеевс даржех бохийна йуьртда Орцха а, имам Межед а, къеда Iелаха а, вовшашца лохха къамелаш а деш, Саламбекан кертан ринжа а диллина, керта буьйлира.
Саламбекан керт-ков могIарчу гIалгIайнчул хийцам болуш дацара. Тхов тIе гериг йиллина, деха пурхе долуш лоха цIенош. Кертахь цхьана aгIop дохнан божал а, paгIy а. Йуьстаха хIоттийна серагех буьйцина хьаьжкIех буьзна до а. Цунна уллохь котамийн кIара а. Йовхачу хенахь пеш йаго йина тхов-кIело.
ХIорш кхоъ керта ваьлча, кочара зIе йекош, чукхийсалуш, дера летадуьйлира paгIy кIелахь дихкина Iаьржа, доккха жан-жIаьла. Пурха ваьллачу шийтта шо хенарчу кIанта човхийна дIатедира иза.
– Ва-а, Хадижат!
– XIa-вай! – чуьра схьа йист а хуьлуш, араелира Саламбекан хIусамнана.
– Хьо цIахь йуй?
– Дера, йу. Схьадуьйла!
– Буьйса дика хуьлда шун, Хадижат!
– Марша догIийла шу а, Орцха!
– Делера къинхетам, беркат ма оьшийла кху кертара!
– Дела резахуьлда шуна а, Межед! Схьачудовлал, Iелаха!
Йуьртарчу таро йолчу нехан цхьа масех цIа доцург, берриг а бахархойн хIусамаш, цара цхьабарт бина кечйича санна, цхьатера йара чохь. Шочах йуьйцина черт буха а йиллина, тIехула истангаш тийсина поппаран маьнга. Цуьнан цхьана маьIIехь тIекIел йоьттина мотт-гIайба. Чухула стомма кIурз биллина, бертиг Iаржйелла шуьйра товха. Дуьхехь хIоттийнчу дехачу гIанта тIехь цIестан кIудал а, гIyммaгIa а. Баьрчерчу пенах тоьхна борах куз, вукху пенах тоьхна бустамашца кечдина къорза истанг а. Пенах терхешца хIиттийна кхийра пхьегIаш.
– Ma дика ду шу даьхкина! ЦIеранаш муха бу, шу дeppиг а могаш дуй, сингаттам боцуш дуй? – хьийзара Хадижат.
Хьеший паргIатбевлча, царна хьалха хох кхорзуш чам тобина кхехкийна кхоьаш а, чуьйнан экъанна кIел дика йеттина сискал а хIоттийра хIусамнанас. Кхача биъна бевлча, шура а тоьхна, тIе даьтта а дуьллуш тодина гIалмакхойн чай а малийра.
Йуьртахь лоруш волу xIapa кхо стаг керта ваьлча, Саламбекана бохам хилла-те, и хаийта баьхкина-те аьлла, дегIе шело хьаьдира Хадижатана. Иштта хилча, уггар хьалха мapваша волчу гIур бара хIорш аьлла, цкъа шена маслаIат дира цо. ТIаккха вовшашца забарш а йеш, кхача баа боьлча, гуттар а сапаргIатделира.
– ТIаккха, Орцха, догIуш а доцу шу, цхьаьна а кхетта, схьадахкар лаа дуй?
Буру-гIала дIа а гулдина, инарлас шайга дина къамел а, селхана йуьртан гуламехь пурстопа йуьртахошка дина къамел а, шаьш хIун дан деза ца хууш, шайн доьхна хьийзар а дийцира Орцхас.
– И дерриг а суна хезна, – элира Хадижата. – ХIинца шу xIyн лууш даьхкина? Саламбек Iедална тIеваха лаьа шуна? Нагахь санна и лууш шу даьхкинехь, сан марвешех дагадовла деза шу.
– ХIан-хIа, Хадижат, Саламбек Iедале дIавалар тхуна дага а ца деана, – мохь белира Межедан. – Иза ца дан, йурт йагийта а, дерриг а Сибрех даха а реза ду тхо. И тхан сацам Саламбеке дIакхето лууш даьхкина.
– Иштта сиха Саламбек карор вац тхуна. Иза цIа веача, цуьнга дийцахьа вайн хилла къамел, – тIетуьйхира Iелахана.
Саламбекан а, йуьртан а кхоллам къастор гIиллакхе Хадижатана тIе а диллина, шайн йаьIни тIера беза мохь оцу гIорасизчу зудчун коча а боьллина, паргIатбевлла, дIабахара йуьртан тхьамданаш.
Оцу къамелан ойла йеш, и буьйса набарза йаьккхира Хадижата. Цо хIун ала деза майрачуьнга? Шен берийн дега? Iедална тIе а гIой, хьо вейтий, йурт бохамах кIелхьарйаккха, ала деза? Йа йурт йохайайтий, зударий а, бераш а Сибрех бахийтий, хьайн дегI, хьайн са кIелхьардаккха, ала деза? Хьалхарниг дича, цуьнан майра, берийн да хIаллакьхуьлу, ткъа шолгIаниг дича, зударийн, берийн, къеначеран къила, неIалта кIел вужу, хIокхеран доьзална а, тIаьхьенна а тIехь цкъа а дIадер доцуш доккха неIалт дуьсу.
Хадижатана дика вевза шен майра. Йахь, оьздангалла йу цуьнгахь, къинхетаме, догцIена ву иза. Ша бахьана долуш йуьртарчу цхьана стагана бохам ца хилийта, шен са дIалур долуш ма ву иза.
Хадижат йоьхна хьийзара, цуьнан дог буйна доьллинчу хьозанан санна детталора…
3
Саламбек наггахь вогIура шен доьзална тIе. Хадижатна вoгIyp вац аьлла хеттачу хенахь. Уггар Iаьржа, цIемза буьйса а къастайой. Iедалан само артйеллачу хенахь. Пурстоп а, цуьнан стражникаш а, айкхаш а мичахь, хIун деш бу а, толлий. Йуьртара адамаш набарна дIатийначу хенахь. Иза цIа веача, шийтта шо хенарчу кIанта Iалихана арахь ха дора, набарна охьа а ца вуьжуш. Доьзалца буьйса а йоккхий, шен маддоьлла духар цIенчуьнца а хуьйций, сатоссуш йуьртара араволура Саламбек. Йуьртахоша а ларвора иза кхерамах.
Тховса цIеххьана цIа веара Саламбек. Бераш кхачанах а дузийна, уьш охьа а дийшийна, Хадижат охьайижа кечйеллачу хенахь, цаьршиммо барт бинчу ишарехь бешехьа корах бай пIелг туьйхира. Хадижат, Iалихан неIарехьа дIахьаьдира. HeIapнa боьллина гIуй дIа а баьккхина, араиккхира и шиъ.
Шена маракхеттачу Iалиханна белша тIе куьг а диллина, чуваьлла Саламбек, набарш кхетта Iуьллучу жимачу кхаа бере бIаьрг а тоьхна, сацавелча, цунна маракхийтира Хадижат.
Шена тIера схьайаьхна тужурка, башлакх, куй пенах тоьхначу хьостамах хьала а оьллина, маьнги йисте охьахиира Саламбек.
– Хьо цIахь хилла дукха хан а ма йацара, Саламбек. Лaa дуй хьо иштта сиха цIавар?
– ХIокху итт шарахь хиллачарел совдаьлла, галдаьлла хIумма а дац. Селхана йуьртан гуламехь пурстопа дина къамел а хезна, веана.
Хадижата дийцира йуьртан тхьамданаш ша йолчу бахкар а, шайн хилла къамел а.
– Чехкка гIой, Суламбек а, Арслан а схьакхайкхал, – элира Саламбека, Хадижате лерина ла а доьгIна.
– Цаьршиннах хIун до ахь?
– ГIуллакх ду. И шиъ схьавеача, хуур ду хьуна.
Ша майрачуьнца xIapa халонаш йоькъуш, ловш йелахь а, дуккха а гIуллакхашна тIехь иза шех дагавийлахь а, хеттарш деш цкъа а кIорге ца гIертара Хадижат. Дийца дезарг, дийца мегарг, нагахь санна иза шен накъостийн къайле йацахь, цуьнга ша дуьйцура Саламбека. Цундела кхин хеттарш ца деш, шен коьрта доккха, довха кортали а тиллина, иза дегIах хьарчийна, калош йуьйхина, араелира иза.
Саламбек аьрстхо вара. Аьрстхой шатайпа тукхум дара йа нохчий а, йа гIалгIай а боцуш. Церан мотт нохчийн а, гIалгIайн а шина маттана йуккъера бу, ала мегар дара, и ший а мотт шера буьйцура цара.
Нохчийн къомо иттаннаш шерашкахь шен маршонехьа тIом беш аьрстхой даим нохчашца бара, царна улло а хIиттина, церан а, шайн а йукъара маршо а, йукъара даймохк а ларбеш. Цундела 1865-чу шарахь паччахьан
